HBO moet internationalisering opnieuw vormgeven
U leest het opinieartikel van Bart van Haaster hieronder.
“Van oudsher staat internationalisering op de agenda van veel HBO opleidingen. Maar het wordt tijd om daar opnieuw invulling aan te geven. Tegenwoordig vraagt internationalisering om meer dan het leren van de Engelse taal of het opzoeken van de wereld buiten het eigen land door middel van buitenlandse stages of uitwisselingen.
Globalisering en technologische ontwikkelingen hebben de wereld kleiner gemaakt. Grenzen zijn vervaagd, en hoewel sommigen een hernieuwde geborgenheid zoeken in een lokale identiteit, hoef je het land niet meer uit om de wereld te ontmoeten. Ook diegenen die de Nederlandse nationale identiteit willen oppoetsen en zich afzetten tegen het zogenaamde links-elitaire ideaal van kosmopolitisme, zijn naast Nederlander altijd en onvermijdelijk wereldburger.
Nationale identiteit en wereldburgerschap zijn niet tegengesteld en het is niet of het een of het ander. We hebben internationale contacten op ons werk en via social media en ook in onze eigen woonomgeving ontmoeten we culturen, religies en etniciteiten: The global is in the local. Internationalisering is een opdracht aan het HBO onderwijs geworden om professionals zodanig op te leiden dat ze in deze globaliserende wereld succesvol kunnen zijn.
Processen van globalisering maken dat wereldwijd alles en iedereen steeds nauwer met elkaar verbonden raakt en tegelijkertijd de onderlinge afhankelijkheidsrelaties groeien. Problemen stoppen niet bij onze landsgrenzen en de grootste uitdagingen waarvoor we ons geplaatst zien, hebben een mondiaal karakter en hebben een gezamenlijke aanpak nodig.
De recente stroom van vluchtelingen naar Europa maakt pijnlijk duidelijk dat alleen een gezamenlijke Europese en waarschijnlijk zelfs mondiale aanpak effectief en humaan kan zijn. In het kader van die globalisering zal ook het HBO onderwijs studenten moeten voorbereiden op een snel veranderende en welhaast ‘vloeibare’ wereld.
Ook in de strategische visie ‘HBO2025 Wendbaar en Weerbaar’ van de Vereniging Hogescholen wordt gesproken over het belang van internationalisering. Studenten hebben niet alleen een internationale oriëntatie nodig aldus het rapport. Globalisering, interculturele en soms ook interreligieuze verschillen zijn kenmerkend voor de huidige wereld en studenten moeten leren niet alleen als hoogwaardig professional maar ook als verantwoordelijk burger in die wereld te functioneren (Vereniging Hogescholen, 2015).
Een internationale oriëntatie is niet genoeg, studenten moeten hun eigen wereldburgerschap herkennen en articuleren. Ze moeten leren hoe onze wereld en onze identiteiten worden veranderd en gevormd door globale processen en verwevenheden. Ze moeten leren hoe ze zich daartoe kunnen verhouden en tevens hoe ze zelf invloed kunnen uitoefenen op die processen en op de politieke, economische en culturele veranderingen die ermee gepaard gaan.
Wereldburgerschap is niet het zoveelste vakje, het is zelfs meer dan een professionele competentie, het gaat erom jezelf in je identiteit als wereldburger te herkennen en vorm te kunnen geven. Bij alles wat je leert speelt de context van internationaliteit een rol. Wereldburgerschap moet een manier van leren worden.
meervoudige identiteiten
Wereldburgerschap als manier van leren krijgt invulling vanuit het idee van meervoudige identiteit. Studenten vormen hun identiteit en het onderwijs is een plek om daar expliciet mee bezig te zijn. Vaak wordt over identiteit gedacht in termen van essenties en authentieke eigenschappen. Identiteit wordt gezien als het onveranderlijke wezen van een persoon, zoals de pit van een kers.
Maar identiteit staat niet vast. Mensen veranderen, juist door hun relaties met andere mensen, in hun contact met de omgeving en met de wereld als geheel. Bovendien identificeren mensen zich nooit met één bepaalde gemeenschap of praktijk. In dat kader spreekt Nobelprijswinnaar en econoom Amartya Sen over ‘meervoudige identiteiten’.
Mensen identificeren zich met meerdere gemeenschappen of groepen al naar gelang de praktijken waaraan ze deelnemen. Soms is iemand vooral vegetariër, terwijl in andere contexten weer een andere identiteit zoals de seksuele voorkeur, de etniciteit, de politieke kleur etc. op de voorgrond staat. Mensen hebben altijd meerdere identificaties en ook die zijn meer of minder veranderlijk.
Daar ligt de kern van een nieuw denken over internationalisering en wereldburgerschap in ons HBO onderwijs. Wereldburgerschap is niet de nieuwe overkoepelende identiteit, maar een van de vele identificaties van mensen in een globaliserende wereld. Studenten zullen zich met hun rol als wereldburger elk op hun eigen wijze moeten leren verhouden. In die visie is wereldburgerschap geen nieuwe essentie. Want ook die verhouding verandert voortdurend. In die visie blijkt identiteit een dynamische en hybride constructie en wereldburgerschap nodigt mensen uit om hun hybride identiteit in relatie tot de wereld als geheel te onderzoeken.
wereldburgerschap en Bildung
Veel hogescholen besteden in hun curricula aandacht aan wat zij de ontwikkeling van de professionele identiteit van een student noemen. Het klassieke motto ‘Ken Uzelf’ wordt opgevat als de vraag aan de student: wat is jouw professionele identiteit? Dat is jammer. Dat past binnen een essentialistisch denken over identiteit. In plaats van cognitief te ontcijferen en te articuleren welke professionele identiteit een student zich toe-eigent, pleit ik voor praktijken van uitproberen en oefenen, voor het spelen met mogelijke identiteiten, in relatie tot een mogelijke betere wereld.
School moet een wijkplaats zijn binnen de huidige samenleving om te reflecteren op die samenleving en tegelijkertijd een speelvlak om te ontdekken, oefenen, spelen, uitvinden en uitproberen. Dat oefenen en uitproberen betekent niet dat je speelvlak geïsoleerd is van de maatschappij of de politiek. Zoals een ander klassiek gezegde duidelijk maakt, leren we niet voor de school, maar voor het leven. En dat leven speelt zich af in een wereld die door processen van globalisering en technologische ontwikkelingen voortdurend verandert en waarin mensen wereldwijd steeds meer met elkaar verbonden raken. Studenten moeten leren begrijpen hoe sociale en persoonlijke identiteiten telkens opnieuw worden geconstrueerd en hoe zij daar zelf als mens en als professional mede-construerend in zijn en kunnen zijn. Daarom is ‘ken uzelf als wereldburger’ zo belangrijk. Je oefent met je eigen identiteiten in relatie tot de wereld om je heen, de wereld van nu en de mogelijke werelden van de toekomst.
Dat brengt wereldburgerschap in het domein van Bildung. Naast internationalisering duikt ook het begrip Bildung met regelmaat op in visiedocumenten van hogescholen en ook de minister van onderwijs erkent het belang ervan. Jammer genoeg is er geen duidelijke overeenstemming over de inhoud van het begrip en velen zoeken naar een equivalent in het Nederlands. In het Duits staat Bildung voor het gehele onderwijs, maar in de traditie van Von Humboldt heeft het ook een specifiekere betekenis. Het gaat dan om het contrast met Ausbildung. Algemene persoonlijke en maatschappelijke vorming als complement voor het leren van een specialisme.
Maar Bildung kent ook criticasters. Zo spreekt Marli Hujier over Bildung als een ‘tandeloze tijger’ en waarschuwt zij terecht voor het depolitiserend effect dat Bildung kan hebben (Trouw, 4-10-15). Het is niet voldoende om studenten cultureel en intellectueel te voeden. Studenten moeten leren kritisch te kijken naar de wereld van nu en leren geëngageerd te zijn om de bestaande cultuur politiek te vernieuwen en te veranderen. Innerlijke vorming mag geen gratuite act zijn voor een culturele elite, maar een voorwaarde om als mens en als professional in de huidige wereld te staan.
Wereldburgerschap is een perspectief op leren dat het goede van Bildung combineert met aandacht voor de wereld als geheel. Wereldburgerschap complementeert internationalisering met engagement en politiek bewustzijn. Een HBO student zal zich moeten verhouden tot de problemen en uitdagingen van onze wereld. Hij of zijn leert na te denken over een betere wereld en hoe die te maken.
Wereldburgerschap als manier van leren
Iedereen is wereldburger. Mensen hebben meervoudige identiteiten en wereldburgerschap is een van die identificaties. Wereldburgerschap als visie op internationalisering neemt dat als vertrekpunt. Onze complex verweven, voortdurend veranderende en toenemend globaliserende wereld vraagt mensen en professionals om zich telkens opnieuw te verhouden tot zichzelf en hun wereld.
Daarom is wereldburgerschap ook een manier van leren. In dat licht doet de scheiding tussen mens en professional kunstmatig aan. Studenten identificeren zich met diverse en wisselende praktijken, de ene meer betrokken op hun professionele handelen en de andere meer op hun privéleven. En die praktijken zijn altijd meer en minder globaal van karakter.
Een student verhoudt zichzelf tot die praktijken vanuit de mens die hij of zij geworden is, maar wordt tegelijkertijd door die praktijken mede gevormd en weer een ander mens. Een HBO student ontwikkelt zich in 4 jaar tot een professional in een bepaalde beroepsgroep. Maar ook zijn of haar menszijn ontwikkelt zich in een onderlinge wisselwerking met die groeiende professionaliteit. Zoals gezegd is wereldburgerschap geen nieuw vak of nieuwe competentie, maar een naam voor dat ontwikkelingsproces. Het portfolio is de plek par excellence waar die ontwikkeling haar beslag kan krijgen. De meeste HBO studenten moeten gedurende elk jaar van hun studie aan hun portfolio werken. Van oorsprong is een portfolio een grote map waarin kunstenaars hun werk verzamelen om het te laten zien aan potentiële klanten.
In het HBO onderwijs staat het portfolio voor de weerslag van het ontwikkelingsproces van een student. Helaas wordt het in de praktijk steeds vaker gebruikt als primair een beoordelingsinstrument. Ik pleit voor een portfolio als een expliciet ‘Bildungsdocument’, waarin de zelfverhouding van de student als professional en als persoon centraal staat. Bij die verhouding moet expliciet aandacht worden gevraagd voor de meervoudige identiteiten van een student, in relatie tot de wereld van nu en de wenselijke wereld van de toekomst.
Tot slot
Wereldburgerschap als een manier van leren over je persoonlijke en professionele identificaties sluit perfect aan bij de doelstellingen omtrent internationalisering van de Vereniging Hogescholen, en combineert tegelijkertijd het goede van Bildung met een maatschappelijke en politieke engagement. In mijn visie op wereldburgerschap leren studenten hun bestaande en mogelijke identiteiten te onderzoeken in een globaal en lokaal perspectief.
Ze bevragen de wereld en oefenen met hun eigen plaats daarin. Dat oefenen vormt de context voor een vernieuwd portfolio binnen het HBO onderwijs. Als onderwijs het speelvlak wordt van een dergelijk oefenen, dan is de bijpassende vraag niet, hoe te gedijen in de wereld, maar hoe te willen dat die wereld eruit ziet.”
Bart van Haaster is docent en senior onderzoeker bij het lectoraat Ethics & Global Citizenship van Saxion University of Applied Sciences
Literatuur
Sen, A., Identity and violence: The illusion of destiny. London: W.W.Norton & Company Ltd..
Vereniging Hogescholen, HBO2025: Wendbaar en Weerbaar. Den Haag: Vereniging Hogescholen, 2015.
