Zorg om de moraal? Weg met normen en waarden!
“Bijna negen op de tien kiezers maken zich grote zorgen over de normen en waarden in ons land. Dat bleek vorige week uit onderzoek van bureau Ipsos in opdracht van de NOS. Over de eigen situatie is er nog een sprankje optimisme, maar over de toekomst van Nederland en de wereld is men ronduit pessimistisch.
Zorgen om immigratie en asiel
Deze uitkomst is wellicht onrustbarend, maar niet heel verrassend. Op de index van de Verenigde Naties staat Nederland op nummer 7 van de meeste gelukkige landen ter wereld. En uit CBS-onderzoek blijkt dat we doorgaans tevreden zijn over de relatie met onze partner, onze woning en woonomgeving. Tegelijkertijd maken we ons zorgen om toenemend egoïsme, verharding en een groeiende tweedeling in de samenleving. Volgens de Ipsos-peiling maakt meer dan een derde zich grote zorgen om immigratie en asiel.
Het lijkt erop dat mensen zeggen: met mijn eigen normen en waarden is niets mis; het probleem ligt vooral bij de ander, die mores geleerd moet worden. Anderen zijn onaangepast, ik doe normaal. Anderen hebben een grote mond; wij gaan fatsoenlijk met elkaar om. De kinderen van anderen moeten respect tonen; ons eigen kroost doet geen vlieg kwaad. Het ironische is dat de meerderheid dat vindt. En dat kan niet waar zijn. We moeten ook de hand in eigen boezem steken.
Normen en waarden als extraatjes
Wat broodnodige zelfreflectie belemmert, is de taal waarin we over de publieke moraal praten. Meer dan tien jaar geleden pleitte toenmalig premier Balkenende voor meer aandacht aan ‘normen en waarden’. Dat zijn ondertussen clichés. We weten amper meer over welke waarden en normen het gaat, of wat de relatie ertussen is. Grote verdienste is dat Balkenende daarmee de publieke moraal op de kaart heeft gezet. Nadeel is dat ‘normen’ en ‘waarden’ daarop maar een beperkt perspectief bieden. Met deze bril op zien we bepaalde dingen, maar weer andere dingen niet. Dat hebben we helaas niet meer door.
In een WRR-verkenning noemde Pedagoog Bas Levering het in 2004 een ‘vergissing’ dat de overdracht van waarden en normen in een heterogene samenleving mogelijk zou zijn. En negen jaar geleden concludeerde filosoof Paul van Tongeren in Trouw dat al het gepraat over normen- en waarden niet heeft bijgedragen aan onze morele vorming.
Pedagogen Gert Biesta en Siebren Miedema waarschuwden al eerder voor deze risico’s. In het onderwijs gaan docenten waarden en normen zien als ‘extraatjes’ die weinig met hun vakinhoud te maken hebben. Daardoor is de normatieve dimensie van het onderwijs juist op de achtergrond geraakt. Normen en waarden schieten zichzelf in de voet.
Morele competenties
Zinniger is het om de publieke moraal te begrijpen in termen van deugden, of wat we ook ‘morele competenties’ kunnen noemen: de bekendheid, bereidheid én bekwaamheid om met anderen een goed leven te leiden. Waarden bieden een algemene en nog vage morele oriëntatie. Normen zijn juiste strakke handelingsvoorschriften. Wat ze verbindt zijn persoonlijke kwaliteiten, zoals integriteit, zelfcontrole, hoop en compassie, waarin een norm verinnerlijkt is en waarde concreet wordt. Ze hebben veel weg van vaardigheden die je je eigen maakt door oefening, net als pianospel en voetbal. Met een deugdbenadering, door mezelf uitgewerkt in mijn lectorale rede, komt de morele bal in eerste instantie bij onszelf te liggen.
Het afgelopen decennium is in Groot-Brittannië het publiek debat steeds meer in termijn van ‘karakter’ gevoerd. Een mooi voorbeeld daarvan is het werk van het Jubilee Centre for Character and Virtues. Daardoor is er in het onderwijs nu structureler aandacht voor de vorming van toekomstige professionals en burgers met karakter. In de tussentijd zijn we ons in Nederland blind blijven staren op de ‘normen en waarden’. Als we ons zorgen maken om de publieke moraal kunnen we de ‘normen en waarden’ maar beter overboord zetten.”
Dr. Wouter Sanderse is filosoof en werkt als lector beroepsethiek van de leraar bij Fontys Hogescholen. Voor meer informatie: http://fontys.nl/flot-lectoraatberoepsethiek/
