Het dogma van het controlisme
Onlangs heeft het wetenschappelijk instituut van de SGP ‘Van presterend naar inspirerend onderwijs’ gepubliceerd. Daarin wordt het pleidooi gehouden om te stoppen met prestatiebekostiging. Op de Christelijke Hogeschool Ede was Pieter Duisenberg (VVD) uitgenodigd om in debat te gaan met Roelof Bisschop (SGP) over de toekomst van kwaliteitsafspraken. Kees Boele bestuursvoorzitter van de HAN verzorgde de inleiding op de discussie.
Faliekant tegenstander
Boele benadrukte dat in het onderwijs andere waarden voorop staan dan in het bedrijfsleven. “Als het goed is ligt in een institutie zoals de rechtspraak, het gezin, de kerk, de school, van oudsher de nadruk op de vraag ‘waarom ben ik er eigenlijk, in welke traditie sta ik, en waar sta ik voor?’ Het gaat dan meer om betekenis dan om productiviteit, meer om aandacht dan om service, meer om de lange dan om de korte termijn. In de institutie ‘school’ ligt de nadruk op de persoon, op de student en diens persoonlijke vorming. De student is geen klant, daar ben ik een faliekant tegenstander van om bij studenten te spreken in termen van klanten. Je hebt geen klant- leverancier relatie met studenten, maar je hebt een pedagogische relatie met studenten.”
Die klant-leverancier relatie zie je volgens Boele terug bij experimenten met vraagfinanciering. ”Wij zijn nu bezig met een groot experiment met deeltijdonderwijs, waarvan een klein deel in de vorm van een experiment met vraagfinanciering, met het oog op flexibeler onderwijs. De student is dan klant en die krijgt een zakje geld. De gedachte was dat bedrijven mee zouden betalen, maar dat werkt voor geen meter, hooguit een paar centimeter. Er zijn hogescholen die zeggen dat het werkt, maar dat is gewoon niet zo. Dat stukje van het experiment is landelijk gezien nu eigenlijk al mislukt.”
Kriskras door elkaar
Maar de wezenlijke kritiek van Boele ging over de rapporten die onlangs zijn verschenen over de prestatieafspraken. “Ik heb deze week alle rapporten over de prestatieafspraken nog eens goed doorgelezen: Van de Donk, Slob, en de ReviewCommissie. Daar zie je dat allerlei niveaus kriskras door elkaar lopen, vooral omdat het onderscheid institutie-organisatie niet gemaakt wordt, terwijl op dat niveau de fundamentele keuze gemaakt dient te worden. Het patroon in de discussie over prestatieafspraken is daarom inmiddels dat het vooral gaat over de techniek, het systeem, maar niet over de bedoeling, dus over de vraag of de institutie onderwijs er mee gediend is. Bij commissie Slob zie je dat het een advies is, desgevraagd, over het sturingsconcept. Maar die prestatieafspraken zijn in het leven geroepen om juist de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren. Slob geeft geen antwoord op de vraag of dat doel is gerealiseerd.”
“Het wordt gedraaid naar het sturingsconcept en daar wordt dan over gezegd: ‘het kan wel een graadje beter’, maar het gaat niet over het oorspronkelijke doel van de prestatieafspraken: de kwaliteit verbeteren. Ik begeleid ook stages en afstudeerprojecten, maar er is nog nooit een student, ouder of een bedrijf naar mij toegekomen die zei: ‘Boele, jij moet je eens beter horizontaal gaan verantwoorden’, maar het staat wel drie of vier keer in zo’n rapport. Daar zit een impliciete boodschap achter: jullie rommelen maar wat aan met die verantwoording, er gebeurt weinig. Vervolgens gaan zes van de zeven aanbevelingen van Slob erover hoe wij ons beter moeten verantwoorden.”
Geen causale relatie
Na tekstexegese viel het Boele vooral op dat er veel tegenstrijdigheden zitten in de verschillende rapporten. “Ook bij de Reviewcommissie lees je dat de prestaties van het hoger onderwijs zijn verhoogd. Maar de commissie realiseert zich aan het begin van het rapport dat het niet mogelijk is om causale relaties aan te tonen tussen kwaliteitsverhoging en de prestatieafspraken. Maar aan het slot van het advies staat wel: ‘Het bacheloronderwijs is verbeterd en prestatieafspraken werken en dienen een vervolg te krijgen, op grond van de gebleken effectiviteit’, terwijl ze aan het begin van het rapport zeggen dat er geen causale relatie is.
“Bij Van de Donk lees je iets soortgelijks: ‘Wat het precieze effect is en het causale verband van de prestatiebekorting voor de onderwijskwaliteit laat zich nauwelijks precies duiden.’ Schrijft Van de Donk, maar aan het eind van het rapport staat letterlijk: ‘de financiële prikkel heeft bijgedragen aan de effectiviteit, zeker voor onderwijskwaliteit.’”
Dat is toch mesjogge
Maar over een passage over samenwerking met partners buiten de hogeschool was de bestuursvoorzitter in het bijzonder gevallen. “Ook staat er: ‘neem als hogeschool de verantwoordelijkheid voor het ontwikkelen en uitvoeren van de taken die een groot publiek belang dienen, er is een verdergaande cultuurverandering nodig.’ Dit komt volledig uit de lucht vallen en ik voel me echt beledigd. Als ik ergens mee bezig ben met mijn hele HAN dan is het wel dit te doen en me daarop te richten. Dan zegt zo’n rapport: ‘neem de verantwoordelijkheid en het wordt tijd dat er een cultuurverandering komt.’ Dat is toch mesjogge, waar komt dat vandaan?”
Boele somde vervolgens op aan wie zich hij allemaal op dit moment verantwoordt. OCW, de NVAO, de Inspectie, de Rekenkamer, de VH, de RvT, en de medezeggenschapsraad, de accountant, , de vakbonden, de examencommissies enzovoorts. “Ik heb daarnaast de regio waarmee ik samenwerk, ik heb overleg met de ROC’s. In juni gaan wij, nadat onze partners vorig jaar hun handtekening hebben gezet onder ons instellingsplan, het jaarverslag onder leiding van een externe voorzitter met die partners bespreken. Zo kan het ook: regionale afspraken, waarover je uiteraard ook verantwoordt. Of dat niet genoeg is zou er ook nog een autoriteit (KIHOS) moeten komen die hun zegje doen over onze instellingsplannen? Van wie is de hogeschool eigenlijk?”
Een zuur verhaal
Pieter Duisenberg mocht als eerste reageren op de introductie van Boele. “Het is toch een beetje een zuur verhaal, ik zou zeggen ga snel iets anders doen. Kees is erg negatief over een aantal rapporten waar mensen goed naar gekeken hebben. Commissie Slob wordt aangehaald, die is in opdracht van de Vereniging Hogescholen opgesteld. Dat is ook een rapport dat ik iets minder serieus heb genomen, dat vond ik een beetje een WC-eend verhaal. Die commissie is ingehuurd om het standpunt van de Vereniging Hogescholen te onderbouwen, dat vond ik dus wat minder sterk.”
“Maar verder heeft de SER een eigen advies geschreven over prestatieafspraken, waarin staat dat wij daarmee moeten doorgaan. Ik vind dat Commissie Van de Donk ook goed werk heeft geleverd, in die commissie zaten echt kwaliteitsmensen, dan kun je dat belachelijk maken, maar ik denk dat daar hele goede dingen in staan. Zij zeggen ook dat het werkt en geven aan hoe je dat dan nu verder moet doen.”
Verwatering neem ik hier ook waar
Duisenberg benadrukte dat het niet een plan was van politici om prestatiebekostiging in te voeren. “Het was commissie Veerman die zei: ‘Laat nou een deel van de bekostiging minder afhankelijk zijn van studentenaantallen, maar koppel een deel aan prestatieafspraken. Dat rapport is geschreven door deskundigen, niet door politici. Veel van die strategie is uitgevoerd, maar we hadden Veerman laatst in de Kamer bij een hoorzitting en die zei: ‘jullie hebben een beetje je best gedaan, maar het is zo verwaterd door het onderwijsveld zelf. Jullie hebben lang niet gedaan wat wij gezegd hebben. Er moeten zes schoppen bovenop.’ En die verwatering neem ik hier vanmiddag ook waar.”
Bisschop (SGP) vroeg zich af of het rapport Veerman wel navolging verdient. “Het is de vraag of het rapport Veerman in zijn geheel geïmplementeerd moet worden. Ik ben het eens dat het niet in zijn geheel is uitgevoerd en de elementen die wel uitgevoerd zijn daar kun je je vanaf vragen of die wel het juiste effect hebben gehad. Als je langsgaat bij het hoger onderwijs en gesprekken voert, dan hoor je de enorme klacht over de overladenheid van controlemechanismen en het aantal fte’s dat er mee gepaard gaat. Ik noem dat altijd spottend: Het dogma van het controlisme, de angst dat je onvoldoende controleert.”
