Zelfcensuur, daar moet je iets mee
Onlangs vroeg Pieter Duisenberg middels een aangenomen Kamermotie om de KNAW onderzoek te laten doen naar zelfcensuur op universiteiten. Duisenberg had namelijk uit verschillende hoeken te horen gekregen dat ‘politiek onwelgevallige meningen’ niet altijd geuit kunnen worden op de universiteit.
Naar aanleiding van dit voorstel kreeg Duisenberg veel kritiek over zich heen, onder andere van de minister zelf, maar ook veel positieve reacties. Het was voor het eerst dat Duisenberg per post op zijn thuisadres steunbetuigingen kreeg. Op de Universiteit Leiden ging de rector, Carel Stolker in gesprek met Duisenberg over zelfcensuur in de wetenschap.
Lees hier het verslag van het Kamerdebat waar het allemaal mee begon.
Aan het begin van het gesprek legde Duisenberg uit waarom hij deze motie heeft ingediend. “Meestal probeer ik in een debat een antwoord of een toezegging te krijgen, maar als je dan op een gegeven moment niet het goede antwoord krijgt dan is dat het moment om een motie in te dienen. De minister wilde dit niet onderzoeken. Haar antwoord was ook dat zij niet wil kijken welke wetenschappers lid zijn van een bepaalde politieke partij, maar dat heb ik ook helemaal niet gevraagd. Minister Bussemaker is een minister van quota en dat was dan ook hier meteen haar reflex. Maar de politieke voorkeur van wetenschappers interesseert mij geen bal.”
Morele en politieke meningen
Duisenberg ontkende dat het hem ging om de veronderstelde ‘linkse kleur’ van universiteiten. “Mijn algemene uitgangspunt is dat er altijd plaats moet zijn voor de vrijheid van wetenschap. Dat mag nooit gehinderd worden door politieke en morele meningen. Er zijn verschillende vormen van diversiteit. Er kan ook zelfcensuur zijn als het gaat om gesponsord onderzoek, maar ik heb speciaal gevraagd om naar morele en politieke meningen te kijken.”
Carel Stolker benadrukte dat de diversiteit op de rechtenfaculteit in Leiden al behoorlijk groot is. “Ik kom uit de rechtenfaculteit en daar werken op een afdeling ook collega’s als Andreas Kinneging en Bart Labuscagne, waarvan er sommigen weer zondags in de kerk zitten, en Paul Cliteur die overtuigd atheïst is. Dan hebben wij ook nog Afshin Ellian, en aan weer een andere kant van het spectrum, bijvoorbeeld als het gaat om de Shariah, Jan Michiel Otto van het Van Vollenhoven Instituut. Die doen Islamonderzoek en onderzoek naar moslimbroeders. Toch word ik regelmatig aangesproken op individuele opvattingen en krijg ik te verstaan: ‘je moet iets doen aan die ‘Ellian’ of, ‘je moet iets zeggen tegen Paul Cliteur.’”
Waar is de SP of de PVV op de universiteit?
Volgens Stolker is het niet de rol van rector om scheidsrechter te spelen bij ideologische conflicten maar je tot de formele functie te beperken: “Ik ben bestuurder en volgens mij moet je heel erg oppassen om je bezig te houden met de opvattingen van je wetenschappers. Ik kijk naar wetenschappelijke integriteit, die moet in orde zijn, verder mag het onderzoek niet in strijd zijn met de wet, en moet het kwaliteit hebben. Dit is dus een thema waar ik regelmatig mee bezig ben, maar ik kijk met tevredenheid naar de rechtenfaculteit waar een enorme diversiteit aanwezig is. Die faculteit ken ik binnen mijn universiteit toevallig het beste, maar ik vermoed dat het elders niet veel anders zal zijn. Je zou je wel kunnen afvragen waar is de SP of de PVV op onze universiteit. Dat zou nog best een interessante discussie zijn. Daar moet je niet te bang voor zijn.”
Duisenberg vindt het niet erg dat de minister niets gaat doen met de motie. “De minister kan elke motie naast zich neerleggen, maar de KNAW heeft al toegezegd dat ze er een conferentie aan gaan wijden en ze gaan een positionpaper schrijven. Ik wil dus graag een beschouwing en een advies van de KNAW, ik ben tevreden dat dit nu gebeurt.”
“De aanleiding dat ik deze vraag aan de minister heb gesteld is, omdat al een aantal keer is voorgekomen dat mensen uit het veld mij voorbeelden gaven van zelfcensuur. Dat waren zowel wetenschappers als studenten. Deze mensen kozen er zelf voor om zich niet in een onderwerp te verdiepen of om niet meer naar college te gaan, omdat zij het gevoel hadden dat wat men zei niet gezegd kon worden.”
Stelselmatig of incidenteel?
Duisenberg benadrukte dat het voor hem eerder een kanarie in een kolenmijn is dan een incidenteel bericht. “Dat kun je anekdotische voorbeelden noemen. Ik herken dat ook uit mijn tijd in het bedrijfsleven, daar komt dat ook voor dat je bepaalde dingen niet kan of mag zeggen.”
Het liberale Kamerlid verwees ook naar Jonathan Haidt, een Amerikaanse Psycholoog die ook onderzoek deed naar diversiteit op de universiteit. “Haidt zei: ‘Wij hebben een probleem met diversiteit. Wij sluiten politieke meningen uit’. Hij toonde aan dat er uitsluiting plaatsvond en dat dit effect had op de uiteindelijke kwaliteit van de wetenschap. Hij zei: ‘als er gebrek is aan diversiteit dan hebben wij een probleem, dan leveren wij slechte wetenschap en daar moeten wij iets aan doen.” Die twee zaken leidden ertoe dat ik deze vraag aan de minister heb gesteld.”
Wilhelmus uit mijn hoofd
Duisenberg ontkende dat zijn motie van afgelopen februari met de verkiezingen te maken had, maar de Leidse rector was daar toen wel bevreesd voor. “Dat was wel een beetje mijn zorg, en misschien ook die van de minister. Het was net de periode dat Trump een klimaatbureau in de VS aan het afbreken was en de onderzoekers onder politiek toezicht plaatste. Ook over de Brexit werd aantoonbaar heel veel onzin verteld. Van mijn eigen partijleider van het CDA moest ik ineens het Wilhelmus uit mijn hoofd leren. Dat waren allemaal momenten waarop ik dacht: wat gebeurt hier? En toen kwam opeens die motie van Duisenberg.”
Stolker was vooral bevreesd dat aan de integriteit van de wetenschap getwijfeld werd. “Toen Duisenberg hier mee kwam dacht ik wel: er zijn heel veel van die oude instituties, zoals de universiteit, die heel kostbaar zijn. Daar moet je zuinig op zijn. De universiteit is een van de laatste instituties waarin mensen nog vertrouwen hebben. Kijk bijvoorbeeld wat er dreigt te gebeuren met het vertrouwen in de rechterlijke macht of in onze parlementaire democratie. Ik was bang dat dat ter discussie werd gesteld.”
Duisenberg erkende dat zelfcensuur eerder het geval is bij de gammawetenschappen dan bij de bèta’s. “Hoe exacter de wetenschap des te moeilijker het is om van mening te verschillen. Er zijn zelfs mensen die zeggen dat als je kijkt door een bepaalde bril kijkt je altijd subjectief bent en dat kun je niet tot nul reduceren. Dat geldt ook voor de bètawetenschappen. Maar het gaat met name om de gamma-kant van de wetenschap daar kun je zelfcensuur eerder verwachten dan bij de bèta’s.”
Wat ben jij voor rector?
De Leidse rector vond tot slot van het debat dat de universiteiten met dit vraagstuk aan de slag moeten.“Ik vind het goed dat dit debat gevoerd wordt. Ik vind ook dat de minister wel iets relaxter had mogen reageren. Als er wordt gezegd dat er gevaar is voor zelfcensuur dan moet je daar iets mee doen. Als er iemand zegt dat er een probleem is met de integriteit van de wetenschap op mijn universiteit en ik blijf gewoon slapen, dan mag je wel aan mij vragen: ‘wat ben jij voor een rector?’ Je moet niet alleen over de laatste Nature-papers praten als wetenschappers, maar ook over zo’n soort onderwerp. Ga het gesprek maar aan, en daarom was ik hier vanavond.”
Frans van Heest
