NWO zet stap terug in stimulering Open Access
Hier leest u de bijdrage van Jeroen Sondervan
Op 26 juni kondigde NWO aan dat ze per 1 januari 2018 het Stimuleringsfonds Open Access zullen opheffen. NWO heeft dit stimuleringsfonds in 2010 ingesteld om open access artikelen en boeken te bekostigen. Bovendien was er een mogelijkheid om een budget aan te vragen om open access onder de aandacht te brengen tijdens wetenschappelijke conferenties.
Het stimuleringsfonds is al vele jaren van groot belang om het open access publiceren in Nederland aan te jagen. Toch besluit NWO om te stoppen met deze mogelijkheid. Bovendien komt de beslissing zeer snel na het, ook door NWO ondertekende, Nationaal Plan Open Science dat begin dit jaar werd gelanceerd. Een van de doelstellingen is 100% open access voor onderzoekers aan Nederlandse onderzoeksinstellingen in 2020. In dit plan staat expliciet dat er door de instellingen die zich hieraan committeren, gewerkt zal worden aan een gezond open access klimaat om deze doelstelling te halen. NWO lijkt nu eerder een stap terug, dan een stap vooruit te doen.
De keuze is wonderlijk, des te meer omdat NWO een van de eerste nationale onderzoeksfinanciers in Europa is geweest met een actief open access beleid, en bovendien met een goed gevuld fonds waaruit Article (en Book) Processing Charges (APC’s/BPC’s) betaald kunnen worden, mits het onderzoek direct beschikbaar komt (de Gold route). Op nationaal niveau waren NWO en de FWF in Oostenrijk de eerste onderzoeksfinanciers die het open access beleid ook voor boeken lieten gelden en geld voor BPC’s reserveerden. Deze geboden mogelijkheid voor boeken is dus redelijk uniek, en pas recent is zich dit op andere plekken aan het ontwikkelen.
Het fonds is destijds opgericht met als doel Gold open access te stimuleren. Men hoopte bij NWO dat dit model ook bij de universiteiten zou worden opgetuigd. De universiteiten zouden met hun eigen budgetten de kosten voor open access moeten gaan dragen. Dit is echter nauwelijks van de grond gekomen. In het verleden hebben de Universiteit van Amsterdam, Universiteit Utrecht, de Technische Universiteit Delft en Wageningen University & Research een dergelijk fonds ingesteld. Op dit moment heeft alleen Utrecht een open access fonds lopen.
De vraag rijst nu waarom NWO een stimuleringsfonds voor open access in stand zou moeten blijven houden, als blijkt dat universiteiten dat zelf mondjesmaat doen. Het braafste jongetje van de klas besluit om de handdoek in de ring te gooien. NWO voert een aantal redenen hiervoor aan, die naar mijn idee te kort door de bocht zijn. Laten we deze argumenten die NWO aandraagt eens langslopen en proberen hier enige nuance in aan te brengen:
Argument 1: “NWO is van mening dat de academische wereld nu voldoende bewust is van open-access publishing en het belang ervan.”
Ik betwijfel dit. Het debat rond open access wordt (helaas) nog steeds met name gevoerd tussen beleidsmakers, bibliotheken en uitgevers. Onderzoekers laten zich nog veelal leiden door de gevestigde orde van gerenommeerde tijdschriften en de publicatiedruk die daarmee gepaard gaat. Deze publicatiecultuur vormt een hindernis om artikelen in open access tijdschriften te publiceren en het blijkt lastig om ervoor te zorgen dat onderzoekers zich houden aan de open access richtlijnen van onderzoeksfinanciers. Natuurlijk zijn er ook heel veel onderzoekers die zich hard maken voor open access, maar om te zeggen dat de academische wereld nu voldoende bewust is?
Argument 2: “Er zijn genoeg mogelijkheden om als onderzoeker in open access te publiceren, mede dankzij de open access-overeenkomsten van de Nederlandse universiteiten met de uitgevers. Verder zijn er steeds meer open access-tijdschriften en -platforms die geen publicatiekosten in rekening brengen.”
Klopt, er zijn in de afgelopen 20 jaar enorme stappen gezet. Vele wetenschappelijke tijdschriften hebben de omslag naar open access gemaakt. Er zijn (commerciële en non-profit) platformen ontwikkeld om artikelen, prepints en postprints op te slaan en te delen. Maar zijn deze allemaal kosteloos?
De huidige OA big deals in Nederland worden aangedragen als oplossing. Deze deals zijn echter hoofdzakelijk gericht op zogenaamde hybride tijdschriften, oftewel op tijdschriften met een abonnementenmodel met de mogelijkheid om artikelen tegen betaling vrij beschikbaar te maken. Alle Gold open access tijdschriften van bijvoorbeeld Springer of Wiley vallen buiten de deal. Voor artikelen bij deze uitgevers moet nog steeds een APC worden betaald. Op dit moment is alleen de deal met Cambridge University Press er een die 20 Gold open access tijdschriften aanbiedt. Bovendien is maar een deel van de open access publicaties in tijdschriften die binnen de Big Deals vallen gefinancierd. Op dit moment lopen er onderzoeken om daar meer inzicht in te krijgen.
En om nog maar te zwijgen over de diversiteit van de deals. Bij Elsevier is het op dit moment mogelijk om in 276 tijdschriften ‘gratis’ te publiceren. Alle andere (1800+) vallen op dit moment buiten de deal. Voor veel onderzoekers zijn er daardoor nog onvoldoende kanalen om vrijgesteld van kosten open access te publiceren. Overigens wil ik hiermee niet zeggen dat het APC/BPC model heilig is. Verre van. Maar dat is nu eenmaal wel de realiteit waarmee onderzoekers te maken krijgen.
Argument 3: “Tot slot is er de groene route waarbij het artikel in een (universitaire) repository gedeponeerd wordt zonder kosten voor de auteur.”
Dit klopt ook. Sterker nog, deze mogelijkheid bestaat al meer dan 10 jaar voor alle universiteiten, met overigens wisselend succes. Maar er wordt al enige tijd, ook vanuit de overheid, en VSNU gepleit voor open access middels de gouden route (dus via open access tijdschriften) met het argument dat deze route het meest toekomstbestendig is. Voor NWO is de Gouden route ook altijd leidend geweest. Bovendien eist NWO onmiddellijke open access (zonder embargoperiode) voor alle onderzoeksresultaten afkomstig van NWO gefinancierd onderzoek. Dat is in Green open access nauwelijks te realiseren door alle embargoperiodes van uitgevers. Of wil NWO onderzoekers dwingen om bijvoorbeeld preprints zonder peer review te delen? Of zijn ze op bovenstaand beleid aan het teruggekomen? Dat kan natuurlijk, maar dat maakt het nog geen legitiem argument voor het stoppen van een fonds dat gericht is op publiceren in tijdschriften.
Voor boeken is deze stap nog problematischer, omdat boeken niet zijn opgenomen in de open access overeenkomsten van de universiteiten en er geen werkelijk alternatief is voor de Gouden route. Boekenuitgevers staan tot dusverre hoogstens toe dat individuele hoofdstukken gratis worden gedeeld.
Je zou nog kunnen beargumenteren dat dit fonds leidt tot meer geld pompen in het systeem. Dan zou ik willen zeggen, laten we dan de landelijke deals ook beter inzetten en ons niet alleen met hybride tijdschriften inlaten.
Daarnaast is er natuurlijk het eerder genoemde Nationaal Plan Open Science (NPOS), dat in februari van dit jaar is gepresenteerd. Een van de ambities is 100% open access voor publicaties. Zoals verwoord:
“De ambitie van Nederland is om 100% open access te bereiken in 2020. Leidend isdaarbij het principe dat publiek gefinancierde onderzoeksresultaten ook publiektoegankelijk moeten zijn zonder extra kosten. Zolang de ambitie van 100% openaccess publiceren in Nederland en daarbuiten nog niet is waargemaakt, blijft detoegang tot wetenschappelijke informatie voor het grootste deel van de maatschappijbeperkt. Coalities van betrokken partijen willen met de onderstaande ambitiesconcrete vervolgstappen zetten. 100% open access in 2020 vraagt van universiteitendat zij in tussenliggende jaren invullen hoe zij open access publicaties onderdeelmaken van het beoordelingssysteem.” [pg. 21 Plan]
Het lijkt dus wat voorbarig om met deze ambitie, waar NWO zich uitdrukkelijk achter heeft geschaard, een transitiefonds (want zo kan je het ook zien) op te doeken. Natuurlijk bestaat er de mogelijkheid om open access publicaties te begroten in de projectfinanciering bij NWO. Maar voor hoelang nog, gezien de mededeling van NWO dat dit ‘voorlopig’ mogelijk blijft?
Jeroen Sondervan is werkzaam bij de Universiteitsbibliotheek Utrecht en als redactielid openaccess.nl. Hij schrijft dit stuk op persoonlijke titel.
