Niemand past in één hokje

Een Bildungsperspectief op burgerschap

Analyse | door Bart van Haaster
26 februari 2018 | Burgerschap en Bildung horen bij elkaar. Dat stond centraal op de vierde landelijke Bildungsconferentie die 3 februari jongstleden werd gehouden op het landgoed van de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) te Leusden. Een notitie van de Landelijke Regiegroep Bildung (LRB) vormde daartoe de inhoudelijke aanleiding.
(foto: Artem Beliaikin)

Bijdragen aan burgerschap is een kerntaak van het onderwijs, maar veel scholen zoeken nog naar een eigen manier om burgerschap te integreren in hun schoolcultuur en curriculum.

Notitie van de Landelijke Regiegriep Bildung

De notitie van de LRB wil scholen daartoe inspireren en legt een expliciete koppeling tussen burgerschap en Bildung, tussen maatschappelijke verbondenheid en persoonlijke ontwikkeling. Oud-minister Jet Bussemaker wees zelf reeds op dat verband. Onderwijs gaat volgens haar niet alleen over kennisoverdracht. “Het gaat ook om het ontwikkelen van karakter en persoonlijkheid. Om het zoeken en vinden van je eigen stem. Om van binnenuit te begrijpen waar onze samenleving op is gebouwd en daar tegelijk kritische vragen over kunnen stellen”.Ook de nieuwe minister van Onderwijs, Ingrid van Engelshoven, ziet verbinding en Bildung als de opdracht voor het onderwijs.

OCW-rapport 2 werelden, 2 werkelijkheden

Het Bildungsperspectief van de LRB-notitie werkt met meervoudige identiteiten oftewel identificaties. Dat perspectief op Bildung maakt duidelijk dat persoonlijke ontwikkeling van een individu alleen tot stand kan komen in verbinding met anderen in de samenleving.

Natuurlijk worden ook tegenstellingen door leerlingen en studenten als zodanig benoemd en beleefd. Een Bildungsperspectief brengt echter naast verschillen altijd overeenkomsten tussen mensen aan het licht, op basis van gedeelde identificaties. Dat zorgt voor verbinding en vermindert spanning die kan uitmonden in onverdraagzaamheid en geweld. Vanuit een Bildungsperspectief wordt burgerschapsonderwijs ook wereldburgerschapsonderwijs, omdat identificaties niet stoppen bij landsgrenzen.

Meervoudige identiteiten

Mensen veranderen door hun relaties met andere mensen, in hun contact met de omgeving en met de wereld als geheel. Studenten en leerlingen vormen hun identiteit en het onderwijs is een plek om daar expliciet mee bezig te zijn. Vaak wordt over identiteit gedacht in termen van essenties en authentieke eigenschappen. Identiteit wordt gezien als het onveranderlijke wezen van een persoon, zoals de pit van een kers. Maar identiteit staat niet vast. Bovendien identificeren mensen zich nooit met één bepaalde gemeenschap of praktijk. Niemand past immers in een enkel hokje.

Al in 2007 heeft de Wetenschappelijke Raad van de Regering een rapport geschreven waarin zij benadrukt dat de focus van de overheid niet moet liggen op de versterking van de zogenaamde nationale identiteit. Maar dat het overheidsbeleid meer accent moet geven aan het gegeven dat mensen een hybride identiteit hebben en dat men dienovereenkomstig het concept van meervoudige identificaties als uitgangspunt moet nemen.

WRR-rapport Identificatie met Nederland

Mensen hebben verschillende overlappende identiteiten en simpele traditionele noties van identiteit worden minder belangrijk, hetgeen grote invloed zal hebben op zowel individuen als op de samenleving als geheel.

In dit kader spreekt Nobelprijswinnaar en econoom Amartya Sen over ‘meervoudige identiteiten’. Mensen identificeren zich volgens hem met meerdere gemeenschappen of groepen al naar gelang de praktijken waaraan ze deelnemen. Soms is iemand vooral vegetariër, terwijl in andere contexten weer een andere identiteit zoals de seksuele voorkeur, de etniciteit, de politieke kleur etc. op de voorgrond staat. Mensen hebben altijd meerdere identificaties en ook die zijn meer of minder veranderlijk.

 

Overkoepelende identiteit voedt polarisatie

Amartya Sen The identity of just one thing, the clash of civilization view that you're a Muslim or a Hindu or a Buddhist or a Christian, I think that's such a limited way of seeing humanity, and schools have the opportunity to bring out the fact that we have hundreds of identities. We have our national identity. We have our cultural identity, linguistic identity, religious identity. Yes, cultural identity, professional identity, all kinds of ways stelt dat het een gevaarlijke illusie is om te denken dat mensen slechts over een bepaalde of alles overkoepelende identiteit beschikken die bovendien niets met keuze te maken heeft. Dat idee is geen waarheid, maar heeft wel een krachtige invloed op hoe mensen denken en handelen. Het denkbeeld van één overkoepelende identiteit voedt vijandigheden en polarisatie en leidt uiteindelijk tot radicalisering, conflict en geweld (Sen, 2006). Sen pleit aldus voor een alternatief idee, dat vanmeervoudige identiteiten

Het is volgens hem een realiteit dat mensen zich identificeren met meerdere gemeenschappen of groepen al naar gelang de praktijken waaraan ze deelnemen. Men moet ervoor waken dat anderen voor ons gaan bepalen dat een bepaalde identiteit, zoals die van een geloof of nationaliteit, tot onze enige of alles bepalende identiteit wordt uitgeroepen.

Vaak gaan die pogingen gepaard met een essentialistische retoriek die een dergelijke identiteit wil verankeren in ons wezen of onze natuur. Volgens Sen identificeren mensen zich met meerdere groepen of gemeenschappen en hebben ze zelf een keuze in de wijze waarop ze prioriteiten stellen. Welke identiteit dominant is, kan bovendien ook nog afhangen van de context, en veranderen in de loop der tijd.

Burgerschap wordt ook wereldburgerschap

In het algemeen dient beroepsonderwijs leerlingen te ondersteunen bij het opdoen van kennis, vaardigheden en attitudes, maar in het algemeen heeft onderwijs ook maatschappelijke vorming tot expliciete taak. Bij dat laatste gaat het om drie deels overlappende competenties. Sociale competenties moeten leerlingen succesvol maken in het vervullen van uiteenlopende sociale rollen.

Maatschappelijke competenties moeten ervoor zorgen dat leerlingen een bijdrage kunnen leveren aan en zich kunnen bewegen in de samenleving als geheel. Burgerschapscompetenties moeten, meer in het bijzonder, de bereidheid en het vermogen om democratisch te handelen bevorderen en een vruchtbare omgang met verschillen in de samenleving aanleren (Munniksma, 2017, p.13).

In dat kader hebben scholen al geruime tijd een expliciete opdracht om burgerschapsonderwijs te verzorgen. Burgerschapsonderwijs wordt traditioneel gezien als het werken aan een nationale identiteit.  Die invulling noemde Geert ten Dam onlangs in ScienceGuide geen goed gegeven, omdat er een gevaar schuilgaat achter een dergelijke opvatting van het begrip burgerschap. “Het gaat snel over het gelijktrekken van burgerschap aan het volgen van de Nederlandse normen en waarden.” Maar de huidige Nederlandse scholen moeten juist aandacht besteden aan burgerschapseducatie met de focus op actieve participatie en sociale integratie.

Burgerschapsonderwijs gaat dan met name over het aanleren van een kritische en democratische houding. Daarenboven wordt het verbonden met het bijdragen aan de individuele ontwikkeling van leerlingen en aan de vorming van een persoonlijke identiteit. Burgerschap wordt dus niet alleen formeel politiek gepositioneerd, maar ook verbonden met de verhouding van een persoon tot anderen en tot de wereld als geheel. Burgerschap, Bildung en wereldburgerschap worden zo aan elkaar gekoppeld.

Focus op de wereld als geheel

Een Bildungsperspectief op burgerschap maakt duidelijk dat alle burgers van ons land verschillende identiteiten hebben, dat deze naast elkaar kunnen bestaan en dat ze afhankelijk van de context meer of minder prioriteit hebben. Het maakt ook duidelijk dat mensen die identiteiten moeten leren herkennen en dat ze mogen oefenen met mogelijke nieuwe identificaties. Een Bildungsperspectief op burgerschap is bovendien gericht op de wereld als geheel.

Niet een identiteit als wereldburger wordt primair beoogd, maar het leren om burgerschap en wereldburgerschap als een van vele identificaties te zien. Wereldburgerschap wordt in dat licht een identificatie met het leven in een globaliserende wereld. In die zin maakt een Bildungsperspectief van burgerschap ook wereldburgerschap en onderwijs in burgerschap moet ook onderwijs in wereldburgerschap zijn.

Bildung maakt burgerschap geëngageerd

Enige jaren geleden formuleerde de filosofe Martha Nussbaum in haar boek ‘Not for Profit’ een opdracht voor het hoger onderwijs. Studenten moeten niet worden opgeleid tot nuttige winstmakers, maar tot briljante specialisten die tegelijkertijd beschikken over kritische vermogens en democratische vaardigheden (Nussbaum, 2010). Ook moeten zij zich kunnen inleven in het perspectief van een ander en een open houding leren innemen inzake diversiteit. In dat kader duikt het woord Bildung met regelmaat op in visiedocumenten van scholen en zowel de huidige als de vorige minister erkennen het belang ervan.

Jammer genoeg is er geen duidelijke overeenstemming over de inhoud van het begrip en velen zoeken naar een equivalent in het Nederlands. In het Duits staat Bildung voor het gehele onderwijs, maar in de traditie van Wilhelm von Humboldt heeft het ook een specifiekere betekenis. Het Duitse Bildung is leren vanuit een individuele ontwikkelingsbehoefte; Ausbildung meer vanuit een gestructureerde en voorgeschreven behoefte vanuit de maatschappij. Beide begrippen zijn niet tegengesteld, Ausbildung is immers de eerst aangewezen weg om tot Bildung te komen.

Het is alleen niet voldoende om studenten slechts cultureel en intellectueel te voeden. Studenten moeten leren kritisch te kijken naar de wereld van nu en leren geëngageerd te zijn om de bestaande cultuur politiek en creatief te vernieuwen en te veranderen. Het Bildungsperspectief in deze notitie combineert het goede van Ausbildung met maatschappelijk en politiek engagement voor de samenleving en voor de wereld als geheel.

In onze visie op burgerschapsonderwijs leren studenten hun bestaande en mogelijke identiteiten te onderzoeken in mondiaal en lokaal perspectief. Ze ontdekken wat ze zelf kunnen bijdragen of voor anderen kunnen betekenen. Ze bevragen de wereld en oefenen met hun eigen plaats daarin. Als onderwijs het speelvlak wordt van een dergelijk oefenen, dan is de bijpassende vraag niet, hoe te gedijen in de wereld, maar hoe te willen dat die wereld eruitziet. Dan gaat het om het ontdekken en oefenen van eigen identificaties zodat je vanuit jezelf en samen met anderen wat aan die wereld kunt veranderen.

Bart van Haaster :  Docent en senior onderzoeker bij het lectoraat Ethics & Global Citizenship van Saxion University of Applied Sciences.


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK