De erfenis van Johanna Westerdijk is kwetsbaar
“Met deze vorm van geschiedschrijving blijft het verhaal bewaard en zijn de emeritae zichtbaar ter inspiratie voor volgende generaties onderzoekers en studenten,” aldus hoogleraar Renée Römkens, tevens directeur van Atria. Het kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis heeft door middel van financiering door de UvA, een particulier en het Aletta Jacobsfonds vijf emeritae-vrouwelijke hoogleraren in beeld gebracht. Hun verhalen zijn vastgelegd volgens de oral history Oral history is een vorm van geschiedschrijving die is gebaseerd op retrospectieve herinneringen van ooggetuigen, meestal aan de hand van interviews. methode.
Niet iedereen ging promoveren
In het jaar 2018 is het aantal vrouwelijke hoogleraren in Nederland nog steeds thema van debat. Het landelijk gemiddelde is nu 19,2 procent, maar voor de vrouwelijke hoogleraren die in Atria werden geïnterviewd was het een nog grotere stap om hoogleraar te worden, of om überhaupt te gaan studeren. “Ik was de eerste die ging studeren en dat had er echt mee te maken dat mijn onderwijzeres van de middelbare klas dacht ‘Dit kind moet door’”, vertelt Toine Lagro-Janssen, hoogleraar Seksespecifieke geneeskunde en hoogleraar Vrouwenstudies Medische wetenschappen aan de Radboud Universiteit.
“De eerste paar jaar was het vooral onderwijs geven, maar toen kwam er een hoogleraar die riep ‘Iedereen moet wel promoveren. Je kan niet aan een universiteit werken en niet promoveren. Toen dacht ik ‘Dit gaan we doen’, ” vertelt Anneke van Doorne-Huiskes, hoogleraar Vrouwen in arbeidsorganisaties (Universiteit Wageningen); hoogleraar Sociale wetenschappen (Erasmus Universiteit); hoogleraar Sociologie (Universiteit Utrecht). De interviews met de hoogleraren geven niet alleen een beeld van de genderverhoudingen in de wetenschap, maar ook van de wetenschap zelf.
Zo was het voorheen niet gebruikelijk om te promoveren. Veel van de vrouwen werkten al bij een universiteit voordat ze zelf het idee kregen om te promoveren. “Niemand promoveerde in die tijd, dat was echt een soort hobby.” Ook Jacqueline de Savornin Lohman ging pas later promoveren. De Savornin Lohman is uiteindelijk hoogleraar Sociale Hulpverlening en hoogleraar Jeugdbescherming en Jeugdhulpverlening aan de UvA geworden.
Van weerstand naar parade paardje
Het thema gender is voor alle vijf de hoogleraren op een bepaald moment centraal komen te staan. Dat dit niet altijd zonder slag of stoot ging vertelt Maaike Meijer, hoogleraar Genderstudies aan de Universiteit Maastricht. “In die tijd kreeg vrouwenstudies, waar ik toen werkte, enorm veel weerstand. Je moest enorm vechten. Ik bedoel, ik was cum-laude gepromoveerd, ik had een boek geschreven dat iedereen goed vond, maar goed… Stelletje etterbakken.” In de film verwijst Meijer naar de cultuur en omgeving van de universiteit die niet altijd welkom was ten opzichte van haar vakgebied vrouwenstudies.
Voor Meijer kwam het moment dat ze zelf een centrum voor genderstudies kon opzetten met Mineke Bosch in Maastricht. “Op een gegeven moment haalden wij gemiddeld een half miljoen per jaar binnen. Toen steeg onze status en werden we opeens het paradepaardje van de universiteit. Vooral als er verslagen werden ingeleverd wat de faculteit allemaal had gepresteerd.” Voor de hoogleraar Genderstudies is er in de jaren wel een andere werkhouding ontstaan. “Ik ben nu echt van het bruggen bouwen en samenwerken.”
Toine Lagro-Janssen ging werken in de geneeskunde in een tijd dat het vrouwenlichaam nog weinig aandacht kreeg. “Toen ik begon in de geneeskunde waren sekseverschillen – en nog altijd – een blinde vlek. In de jaren tachtig kwamen er heel veel vrouwen bij mij, met hele hoge verwachtingen.”
Voor Iteke Weeda was het moment dat gender een rol ging spelen van belang voor de ruimte die zij kreeg. “Ik werd feministisch sociologe. Dat was niet helemaal gewoon, maar ja mijn basis was goed dus ik mocht blijven. Je kan je voorstellen dat als je vanaf het begin al een opruier was geweest, je nooit had kunnen standhouden binnen zo’n universiteit.”
“In het werkzame leven hebben we ontzettend veel vooruitgang geboekt. Alleen de machtsverhoudingen zijn nog steeds dat de mannen in feite de dienst uitmaken. Maar dat is ook verdomde moeilijk en iedere generatie moet daar in feite zijn weg in vinden,” zo sluit Jacqueline de Savornin Lohman de korte film af.
Gewoon blijven zitten
De korte film geeft veel reden tot napraten voor de aanwezigen. “Het zijn allemaal rebellen, in positieve zin,” constateert Hanneke Takkenberg. En tegelijk zijn ze ook heel kwetsbaar en dat maakt ze zo sterk. Ze kleuren buiten de lijntjes. Voor mij zijn het rolmodellen.”
“Wat mij opviel is dat wij het allemaal zo lang hebben gedaan en volgehouden”, zeg Maaike Meijer, een van de geïnterviewden zelf. “Ik heb zelf ooit de tip gekregen: ‘Maaike je moet gewoon blijven, ook al denk je ik heb er genoeg van en ik wil weg. Nee je moet gewoon blijven.’ Want in Nederland verwerf je gezag door gewoon onverstoorbaar te blijven doen wat je doet en je niet uit je koers laten drijven omdat ze je niet mogen.”
Meijer gaat verder. “Het is ook belangrijk dat mannen beseffen wat ze kunnen doen, want je kan zelf heel veel doen. Bijvoorbeeld; je bent chef van een vakgroep en iemand gaat jou opvolgen. Wat je als mannelijke leider kan doen is jouw macht symbolisch overdragen aan jouw opvolger, gewoon door haar goed te introduceren.”
Geert ten Dam geeft een aantal voorbeelden van zaken die volgens haar verschil kunnen maken. “Wij keuren geen commissies meer goed waar geen vrouwen in zitten. We zijn veel stappen aan het zetten om bevorderings- en beoordelingscriteria transparant te maken. En we willen gewoon naar een en dezelfde meetlat. Zo zetten we voor een tenure-track nu zes jaar, zodat als je een zwangerschapsverlof neemt hier ruimte voor is.”
Patricia Faasse, van het Rathenau Instituut, ziet veel vrouwelijke hoogleraren in nieuwe vakgebieden en op nieuwe leerstoelen. “Wat een risico is – als het geld op is – is dat vrouwen dan niet kunnen blijven. Ik voorzie een continuïteitsprobleem.” Faasse vraagt zich af hoe je als vrouw wel de vernieuwingsdrift mee kan nemen, maar hoe je verschil maakt dat beklijft.
Westerdijkjaar
Het Westerdijkjaar was voor Atria de aanleiding om deze vorm van oral history in te zetten. Johanna Westerdijk was al aan het begin van de twintigste eeuw zeer succesvol in het aantrekken van vrouwelijke promovendi. “Tussen 1917 en 1952 had Johanna Westerdijk 56 promovendi, waarvan vijftig procent vrouw,” vertelt Faasse. Faasse schreef de biografie van Westerdijk en gaf, zoals zij het zelf zegt in 2016 het vonkje af dat leidde tot het Westerdijkjaar. “Westerdijk had twee buitengewone hoogleraarschappen, dus parttime. Buitengewoon betekent simpelweg parttime. En ze was als een magneet voor studenten. Ze was heel productief: niet in het publiceren, hetgeen nu zo belangrijk is, maar wel in het opleiden van mensen.”
Faasse maakte een stamboom van de ‘academische kinderen’ van Johanna Westerdijk. “Haar eigen promovendi hadden een gender-verdeling van 5 op 10 vrouw, daarna wordt het 1 op 6 is vrouw en daarna 1 op 10 is vrouw. Wat voor mij tot de conclusie heeft geleid dat haar persoonlijke sturing in het aanstellen van vrouwelijke promovendi heel uniek was. Toch zien wij nu hoe kwetsbaar zoiets is.”
De korte film Onder professoren is hier te zien:
Atria neemt de video-interviews op in Atria’s oral history collectie Moving Women’s Interviews, deze zijn vanaf juli te zien.
