Citizen science op Spitsbergen

In de nieuwe strategie van NWO krijgt het poolonderzoek een prominente rol. Klimaatonderzoek, ecologisch onderzoek maar ook antropologie en het internationaal recht komen samen rond de poolcirkel en Nederland moet daar volgens de organisatie een prominente positie in krijgen. Poolonderzoeker Maarten Loonen (Rijksuniversiteit Groningen) staat aan het hoofd van het Arctic center op Spitsbergen in Kongsfjorden. Hij is blij met de ambitie en heeft ook uitgesproken ideeën over hoe deze verwezenlijkt kan worden.

Loonen komt al jaren in het Noordelijk poolgebied, en gebruikt hiervoor een bijzondere aanpak. De laatste keer dat hij een grote expeditie op touw zette was in 2015. Om deze expeditie financieel haalbaar te maken combineerde hij de onderzoeksmissie met een toeristische bestemming. “Zo’n hele missie kost een half miljoen, maar als ik twee ton bij elkaar heb dan kunnen we van start.”

Citizen science

De gedachte daarachter is wat Loonen een “gelukkig toeval” noemt. Uiteindelijk hangt de haalbaarheid van een dergelijke missie voornamelijk af van het huren van een schip waarmee de expeditie ter plaatse komt. “De vorige keer hebben we een interdisciplinaire groep onderzoekers bij elkaar weten te vinden.” In totaal 65 antropologen, klimatologen en biologen gingen mee op de missie en bleken veel overlappende interesses te hebben, vertelt Loonen.

“De rest van de plaatsen op het schip hebben we beschikbaar gesteld voor toeristen,” vervolgt Loonen die uitlegt dat dit via een apart bedrijf is gegaan. Dat bedrijf kreeg de andere 55 plaatsen gemakkelijk gevuld. Loonen is positief over de synergie die ontstaat door deze combinatie. “Het gelukkige toeval is dat veel van deze toeristen een grote wetenschappelijke interesse hebben, dus ze hebben ook meegewerkt of ondersteund bij sommige projecten. Ze zeiden ook tegen ons: ‘noem ons maar wetenschapssuporters’.”

Deze ‘wetenschapssupporters’ konden echter niet bij alle projecten meelopen. “Het is en blijft ook gevaarlijk werk door de aanwezigheid van ijsberen in de regio.” Loonen en zijn collega’s van het Arctic Center zijn op Schiphol de enige Nederlanders die hun jachtgeweer legaal meekrijgen in het bagageruim. “Verder konden we juist heel mooi onze doelen combineren. Zo konden we toeristen ’s ochtends ergens afzetten en verder de Zodiacs [rubberboten, red] gebruiken om bijvoorbeeld onderzoekers naar een andere locatie te brengen.”

Glijdende grond 

Over het algemeen noemt Loonen zichzelf een “zorgeloos man” maar tijdens zijn laatste bezoek aan de poolcirkel sloeg de schrik hem wel even om het hart. “Wij zagen daar bijvoorbeeld dat niet alleen de gletsjers, maar ook het landschap stroomt.” Dat laatste moet Loonen even uitleggen. “Doordat de bovenlaag van de bodem steeds verder ontdooit kan deze letterlijk ‘glijden’ over de permafrost eronder. Het schuift gewoon de zee in.”

Het was al een tijd geleden tussen de laatste expeditie uit de jaren zeventig en het moment dat het Groningse team daar in 2015 kwam. “Wij stonden met verbazing te kijken naar het verschil tussen de kaart en de werkelijkheid. Soms stond je op een totaal desolate plaats, zonder vegetatie, je af te vragen hoe een plantecoloog die locatie ooit interessant heeft kunnen vinden…”

De klimaatverandering eist duidelijk zijn tol op het landschap. Loonen beschrijft hoe delen van de toplaag letterlijk afscheuren. Waar er in metingen uit 1968 en 1977 nog gesproken wordt van 30-50 centimeter ontdooide bovenlaag in de zomer, gaat het nu al om 70 centimeter of meer. “Het bijkomende euvel is dat het nu drie keer meer regent dan in het verleden, zelfs in de winter. Wanneer dat water tussen de bovenlaag en de permafrost wegstroomt versnelt dit de erosie enorm.”

Volgende missie

Inmiddels is Loonen al weer bezig met de plannen voor de volgende expeditie ter gelegenheid van 50 jaar Arctic Center. Deze missie moet in 2020 plaatsvinden. Het gebied waar Loonen komt is een gebied waar eigenlijk geen andere poolonderzoekers komen. Het is er afgelegen, zonder menselijke beïnvloeding. “Het is nog echte wildernis,” zegt hij enthousiast “en er is nauwelijks internationale aandacht voor. We hebben daar als Nederland een unieke positie.”

Op nationaal niveau wordt er momenteel hard nagedacht over de toekomst van het poolonderzoek. In maart bracht een commissie van NWO advies uit over het oprichten van een nationaal poolinstituut, en ook in de recent gepubliceerde strategie heeft het Nederlands Polair Programma een prominente plek gekregen. NWO wil meer samenwerking op dit vlak en heeft een digitale infrastructuur voor het polaire onderzoek voor ogen. “Wij zouden daar als Groningen graag een rol in spelen,” zegt Loonen die al langer bezig is om verschillende poolonderzoekers bij elkaar te brengen. Hij ziet het polar research center van Cambridge, dat ook een landelijke functie vervult, als goed voorbeeld voor hoe zo’n instituut er uit zou kunnen zien.

Loonen beschrijft het bredere landschap van het Nederlandse poolonderzoek. “De RUG heeft dus een Arctisch instituut op Spitsbergen en we doen ook onderzoek op Antarctica.” Andere spelers met infrastructuur zijn de Universiteit Utrecht met verschillende meetmasten en NWO zelf die het beheer op Antarctica doet. “NWO vraagt zich nu af of zij op de lange termijn wel de beheerder moeten blijven.”

Voor de lange termijn is de strategie dat er meer samenwerking met Duitsland wordt gezocht voor de infrastructuur op Spitsbergen, Loonen is het daarmee eens. “Het is nu wel erg mijn eigen koninkrijkje, en ik wil wel graag zeker weten dat er ook een opvolging is.” De intentie van NWO is om de faciliteit voor alle Nederlandse onderzoekers beschikbaar te laten zijn. “Daar ben ik het ook helemaal mee eens, ik noem het ook al het Nederlands poolstation.”