“Geen parlementair debat over academische vrijheid”
In maart van dit jaar werd al duidelijk dat de KNAW met haar briefadvies geen eenduidig antwoord geeft op de vraag of er sprake van zelfcensuur in de Nederlandse wetenschap. De discussie naar aanleiding van het advies besloeg dan ook vele andere thema’s, maar ging duidelijk niet over zelfcensuur. “We moeten ook praktisch zijn. We hebben het nadrukkelijk niet een rapport genoemd, maar een briefadvies. Wat zijn nu de kaders waarbinnen in Nederland dit soort vragen kunnen worden gesteld?” zo reageert Schrijver.
Wat is waarheidsvinding?
Verschillende spelers uit het veld gaven op de bijeenkomst vanuit een eigen expertise een reactie op het briefadvies. Met name de lezing van Carel Stolker biedt een scherpe visie op de analyse van de KNAW. Gebaseerd op ervaringen van de Leidse werkvloer stelt de rector van de Universiteit Leiden kritische vragen.
Vrijheid van wetenschap – drie steentjes in een rustige KNAW-vijver
Zo stelt Stolker dat het begrip waarheidsvinding complexer en meer waardegeladen is dan de commissie in het briefadvies schetst. Nico Schrijver, tevens hoogleraar aan de rechtenfaculteit in Leiden, reageert op het pleidooi van Stolker. “Het woord waarheidsvinding heeft diverse betekenissen. Het is in ieder geval een woord dat voorkomt in de motie. En het is ook een woord waarop de minister is ingegaan en zij vindt dat dit de hoofdtaak is van de wetenschap,” aldus Schrijver.
“Als je kijkt naar waarheid in brede zin, veritas, het op basis van alle relevante feiten en in kaart brengen van ontwikkelingen probeert aan te duiden wat zich in een bepaald gebied voordoet, dat zou je ook waarheidsvinding kunnen noemen,” gaat Schrijver verder. “Ik ben blij dat het debat plaatsvindt en ik blijf tegelijkertijd volledig achter het briefadvies staan.”
“Wij zijn ons steeds meer gaan realiseren dat iets hier hoeden wat continu onderhoud, debat en verkenning nodig heeft,” vult Wim van Saarloos (KNAW) aan. “En daarom ook een oproep aan de universiteiten en kennisinstituten zelf, ‘doe er iets mee en maak het onderdeel van de opleiding,”sluit Nico Schrijver af.
Is de academische vrijheid juridisch verankerd?
Vanuit een volle zaal komen veel vragen, onder andere van onderwijsjurist Peter Kwikkers. Hij is van mening dat het KNAW advies te snel concludeert dat er een beperkte juridische grondslag bestaat van het principe academische vrijheid, gezien de parlementaire geschiedenis. En dat daarmee de conclusie van het briefadvies dat ‘wat er precies onder academische vrijheid wordt verstaan, niet te vinden is in de WHW’ te makkelijk is. Kwikkers wil van de sprekers weten of op basis van het briefadvies de WHW artikel 1.6 Artikel 1.6. Academische vrijheid 'Aan de instellingen voor hoger onderwijs en aan de academische ziekenhuizen wordt de academische vrijheid in acht genomen.' , inclusief de toelichting, voldoende is of dat er meer van de wetgever noodzakelijk is?
Carel Stolker denkt niet dat extra wetgeving nu het antwoord is. “Ik heb veel meer behoefte aan steun om in de dagelijkse praktijk iets te organiseren. Je hebt in Leiden een hele grote islamgroep en de groep rondom Paul Cliteur. Hoe krijg ik deze wetenschappers nu bij hetzelfde koffieapparaat?”
“Op dit moment word ik als rector op alles aangesproken wat er binnen mijn universiteit gebeurd, dat is anders dan twintig jaar geleden.” De rector van de Universiteit Leiden verwijst hiermee naar de Wet Modernisering Universitair Bestuur. “En dan is het extra gevaarlijk als je mij gaat vragen of Paul Cliteur zijn mond wil houden. Ik vind dat, juist sinds de MUB, ik mij met het hoogstnoodzakelijke bezig moet houden.”
Ook Nico Schrijver ziet geen heil in wetgeving, “daarbij ben ik er niet gerust op dat we in Nederland in het huidige tijdsgewricht over het begrip academische vrijheid een parlementair politiek debat kunnen voeren. Ik ben er niet van overtuigd dat dit tot betere bepalingen in de WHW leidt.”
“Ik denk dat het veel beter is dat er binnen universiteiten, met hulp van de KNAW, een heel goed debat over gevoerd wordt. En dan weten wij best met zijn allen in het kader van codes tot hele verstandige omschrijvingen en werkbare formules te komen. Daar hebben we de wetgever niet voor nodig.”
Is loting de oplossing
Het briefadvies gaat ook uitgebreid in op de invloed van het aannamebeleid en het toekennen van onderzoeksfinanciering op een wetenschapsgroep. Belle Derks, hoogleraar en voorzitter van de Jonge Akademie reageert op de vraag vanuit de zaal of loting in het beleid van NWO kan leiden tot meer diversiteit in een team. “Op zich ben ik voor loting bij NWO. Maar dan nog is er sprake van een bepaalde vooringenomen standaard van kwaliteit. De definitie van wat wij kwaliteit vinden is gebaseerd op wie wij het nu zien doen.”
Wim van Saarloos is van mening dat trainingen met betrekking tot vooroordelen voor de beoordelingscommissies kunnen helpen. Derks is het daar niet mee eens. “Ik zat laatst ook in zo’n commissie en ik weet van de bewustheidstrainingen. Maar wat gaan we dan doen? Veel vooroordelen zijn onbewust, je hebt gewoon een voorkeur. En dat kunnen we mensen ook niet kwalijk nemen. Je zal er systematisch iets aan moeten veranderen.”
“Wat ik zelf een hele mooie strategie vind is het toekennen van teamsubsidies in plaats van individuele subsidies. Zoals bijvoorbeeld de Zwaartekracht-subsidie, waarbij de minister gezegd heeft ‘ik vind het belangrijk dat er diverse teams zijn’. Door deze extra eis konden alle teams heel divers gevormd worden,” aldus Derks. “Het is een moeilijke kwestie. Maar mijn eigen mening, op basis van al het onderzoek dat ik ken is dat kwaliteit onbevooroordeeld beoordelen gewoon onmogelijk is.”
“Nu wel, ik denk dat wij dit debat nog wel gaan voeren in de toekomst,” zo sluit Wim van Saarloos af. Van Saarloos is gisteren beëdigd als voorzitter van de KNAW en zal vanuit die rol dit debat met de voorzitter van de Jonge Akademie nog vaak voeren.
Schoolvorming vs critical mass
In het debat rondom vrije wetenschapsbeoefening wordt de mate van schoolvorming gezien als een kritische factor. Het briefadvies zegt hierover het volgende ‘Vooringenomenheid van onderzoekers (al dan niet bewust) en ongewenste, vrijheid beperkende schoolvorming kunnen een gevaar vormen voor een adequate wetenschapsbeoefening.’
Onderzoeker Eric Hendriks wil van Nico Schrijver weten waarom de commissie niet verder is ingegaan op de verschillende facetten van schoolvorming. Hendriks pleitte al eerder in het NRC voor een scherpere definitie van schoolvorming. De KNAW zou specifieke disciplines moeten aanwijzen waar volgens Hendriks schoolvorming tot een gebrek aan wetenschappelijke reflectie leidt.
Zo spreekt hij van radicale feministische doctrines binnen genderstudies en kunnen de onderzoekers naar postkolonialisme niks anders dan activistisch zijn. Op de bijeenkomst in Den Haag zegt hij hierover het volgende: “Als je uitgaat van een complexe constructie tussen nature en nurture, dan doe je al geen genderstudies meer en zit je in een andere discipline. Je ziet dat deze wetenschappers op een politiek ideologische basis inclusiviteit organiseren”
Nico Schrijver moet bekennen dat de commissie geworsteld heeft met de situaties rondom schoolvorming. De voorzitter van de commissie noemt het klef en benauwend zoals sommige onderzoekers om elkaar heen staan. “Aan de andere kant begrijpen wij best dat zich in Leiden rondom Paul Cliteur een groep heeft gevormd die wel heel erg eenzijdig met die bepaalde dingen bezig is. Maar we weten heel goed dat daaraan heel veel andere faculteiten heel anders over wordt gedacht. En laat men elkaar dan maar flink tegengas geven.”
Schrijver: “Je kan ook niet zeggen dat schoolvorming op zichzelf fout is. Al is het alleen al om een critical mass te creëren. Het levert ook kwaliteit op, en soms ook tot ver buiten de grenzen. Dan is het ook goed om te weten dat naast de schoolvorming in Leiden of Utrecht er in Twente of in Groningen een hele andere wind waait. Dan hebben we eigenlijk best een wereld van verschil binnen ons kleine land. Dat is dan eigenlijk heel mooi, diversiteit op landelijk niveau.”
Wel was Schrijver verbaasd over de grote stroom aan publicaties en aandacht naar aanleiding van deze brief. “We mogen verheugd zijn dat er zoveel reacties zijn gekomen op dit briefadviesje. Op zich hebben we daar wel het doel mee bereikt.”
