Vrees voor ethische adviescommissies is ongegrond
In zijn bijdrage Ethic Creeps van 12 april jongstleden, constateert onderzoeker Gideon de Jong een groeiende belangstelling in Nederlandse hogescholen voor zogeheten ‘ethische adviescommissies’, commissies die adviseren over juridische en ethische kwesties in het praktijkgerichte onderzoek. Na een aantal kennelijk negatieve ervaringen met deze commissies in Australië vraagt hij zich af wat het nut is van die commissies. Zijn ze wel deskundig (nee dus, aldus De Jong) en dragen zij met hun steeds strakkere regeltjes niet bij aan een groeiend klimaat van wantrouwen en risicomijdend gedrag? (ja dus, aldus De Jong).
Mocht deze praktijk zich ook aan de Nederlandse hogescholen gaan voordoen dan vreest De Jong, dat ‘ … praktijkgerichte onderzoekers zich steeds meer in een keurslijf gedrukt voelen, gedemotiveerd en gedemoraliseerd raken en uiteindelijk de handdoek maar in de ring gooien’. De Jong voorziet dat onderzoekers in het veld van de GGZ en sociale hulpverlening hierdoor steeds minder participatief, cliëntgericht onderzoek zullen gaan uitvoeren.
Wat doet een ethische commissie?
Als voorzitter van de Ethische Adviescommissie Onderzoek van de faculteit Gezondheid, Gedrag en Maatschappij (GGM) van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) en namens deze commissie, grijp ik zijn betoog graag aan om een aantal kennelijke misverstanden en bange vermoedens over de adviescommissies in ons land uit de weg te ruimen.
De opdracht van onze commissie is enerzijds het bevorderen van onderzoeksintegriteit en anderzijds het vergroten van de bewustwording van ethische en juridische aspecten die bij het doen van onderzoek een rol kunnen spelen. Met integer onderzoek bedoelen we onderzoek dat voldoet aan de hoogste standaarden van professionaliteit en grondigheid op een ethisch verantwoorde manier. We hebben het dan over zaken in het onderzoek als ‘eerlijkheid’, ‘zorgvuldigheid’, ‘transparantie’, ‘onafhankelijkheid en ‘verantwoordelijkheid’.
We proberen de onderzoeksintegriteit van onze (student)onderzoekers en studenten te waarborgen door hun voor te lichten over integer onderzoek, en door onderzoekers te adviseren over onderzoeksintegriteit bij het schrijven van onderzoeksvoorstellen en het uitvoeren van hun onderzoek. Bij het laatste spelen de genoemde principes een essentiële rol. Zo kunnen we onderzoekers bijvoorbeeld adviseren om de voorlichtingsbrief die bij de informed consent procedure hoort, te verhelderen als deze de onderzoekspersoon onvoldoende duidelijk maakt wat voor- en nadelen zijn van het meedoen aan het onderzoek (transparantie), of wanneer deze voorlichtingsbrief onterechte verwachtingen over de werkzaamheid van een interventie wekt (eerlijkheid).
Zonder aanziens des persoons
Een andere taak die de ethische commissie vervult is het controleren of het plan van aanpak duidelijk en volledig is, en het voorgestelde onderzoek zal gaan bijdragen aan zijn doel. We adviseren overigens zonder aanziens des persoon. Of de onderzoeker nou heel erg veel ervaring heeft of niet, als het voorstel bij leden van de commissie vragen oproept, staan deze zaken kennelijk niet helder beschreven en ontbreekt het ons inziens aan de benodigde transparantie. Ons inziens is vragen om verheldering trouwens essentieel in het normale wetenschappelijke debat en helemaal niet voorbehouden aan ethische adviescommissies.
De vrees die De Jong zegt te hebben is dat ethische adviescommissies door hun nadruk op risicomijding en hun neiging steeds meer ‘regeltjes’ te willen opleggen (ethic creep) het creatief praktijkgericht onderzoek uiteindelijk de das om zullen doen. Onderzoekers zullen aldus De Jong namelijk steeds vaker gaan kiezen voor “… grootschalig, surveyonderzoek met kwantitatieve methoden omdat verondersteld wordt dat hier weinig risico’s voor deelnemers aankleven wanneer zij alleen maar meetschalen hoeven in te vullen zonder verdere verdieping”.
Dat is in mijn ogen een hoogst curieuze redenering. Deze lijkt namelijk te suggereren dat het ‘creatieve’ praktijkgerichte onderzoek – tenzij je dat geen wetenschappelijk onderzoek noemt – zich niet hoeft te houden aan de algemeen aanvaarde principes van goed wetenschappelijk onderzoek. Over creatief praktijkgericht onderzoek hoeven onderzoekers kennelijk het debat met andere onderzoekers niet aan te gaan.
Op dit punt heeft De Jong wat meer uit te leggen dan alleen maar verwijzen naar zijn jarenlange ervaring als gepromoveerd onderzoeker. Jarenlange ervaring is helemaal geen garantie voor goed en ethisch verantwoord onderzoek. Van slordig onderzoek, fraude, wetenschappelijk wangedrag, (zelf)plagiaat zijn ook onder hoogleraren, ook in eigen land, de afgelopen jaren genoeg voorbeelden te vinden. Het waren grootheden als Stapel, Poldermans en Smeesters, om er maar een paar te noemen, die zich juist beriepen op hun deskundigheid.
Zeker bij praktijkonderzoek, waarin onderzoeker en onderzoekspersonen vaak intensief met elkaar verkeren, is reflectie op de afstand en nabijheid, het bewaken van de grenzen tussen onderzoeker en onderzoekspersonen, en het behouden van onafhankelijkheid bij uiteenlopende belangen, erg belangrijk.
Want daar gaat het om in onze commissie. Dat we onderzoekspersonen willen beschermen tegen onderzoek dat inbreuk doet op de persoonlijke levenssfeer en tegen het belasten van onderzoekspersonen met slecht onderzoek. Dat heeft niks te maken met praktijkgericht of fundamenteel, of met creatief of afgezaagd, maar met serieus rekenschap afleggen aan de samenleving. Daar niet aan willen meedoen lijkt ons pas echt creepy.
