Docententeams in het hbo voeren nauwelijks een professionele dialoog

Onderzoeker Daniel van Middelkoop (HvA) deed samen met collega’s Mathieu Portielje en Peter Horsselenberg onderzoek naar docententeams in het hbo. Hun onderzoek getiteld, ‘Working apart together, Collectief handelingsvermogen in twee docententeams in het hbo,’ is gepubliceerd in het Tijdschrift voor HRM.

De HvA-onderzoekers van het lectoraat Gedifferentieerd HRM, die onderzoek doen naar de professionele ruimte van docenten, komen met een sombere conclusie: er wordt nauwelijks samengewerkt en binnen docententeams in het hbo houdt iedereen zijn of haar eigen professionele standaard er op na als het gaat om studiesucces, onderwijskwaliteit en studentbegeleiding.

Terwijl het handelen van docententeams grote invloed heeft op de kwaliteit van het onderwijs en het succes van studenten. Toch wordt in het hoger beroepsonderwijs relatief weinig aandacht besteed aan de vraag of en onder welke omstandigheden teams van docenten goed functioneren.

Rol van het team steeds groter

Docententeams worden volgens de onderzoekers steeds belangrijker. Hoewel de invloed van de individuele docent weliswaar groot is, krijgt deze vorm in een complexe en dynamische omgeving, waarbinnen de docent wordt geconfronteerd met steeds complexere vraagstukken. De expertise en de rollen van docenten komen samen in teams, waar in samenwerking naar een oplossing voor die vraagstukken wordt gezocht. Een team is daar pas goed toe in staat wanneer het zelf in hoge mate de doelen van het werk bepaalt, het werk inricht en de verantwoordelijkheid neemt voor de kwaliteit van dat werk.

Teams worden al geruime tijd gezien als een belangrijke voorwaarde om het handelen van docenten te versterken. Volgens de onderzoekers ziet men dat in de Nederlandse onderwijspraktijk vertaald in een sterke nadruk op zelfsturende of resultaatverantwoordelijke docententeams.

Onvoldoende aandacht voor samenwerking

Middelkoop heeft al eerder met Martha Meerman onderzoek gedaan naar het handelingsvermogen van 25 docentteams in het hbo. Uit dat onderzoek kwam dat een aanzienlijk deel van de docenten de structuur van de organisatie eerder als beperkend dan als versterkend ervaart. Deze beperkingen worden met name gevoeld rond rond de beschikbare tijd voor het werk enerzijds en de regelgeving en verantwoordingsplicht anderzijds. Veel docenten lijken zich gevangen te voelen in een structuur die sterk het handelen bepaalt, maar waarop zij zelf niet of maar zeer beperkt invloed hebben.

 Hoewel het belang van goed functionerende docententeams breed wordt erkend, zien de onderzoekers tegelijkertijd dat er vaak onvoldoende aandacht is voor de voorwaarden voor samenwerking. Bij het ondersteunen van de samenwerking kunnen HRM-afdelingen van hogescholen een belangrijke rol spelen. Die kunnen de ruimte waarborgen waarbinnen een professionele dialoog kan plaatsvinden in een team.

De onderzoekers zien wel dat de HRM-afdelingen steeds minder te zeggen hebben ten gunste van het management. “Die ontwikkeling zien we ook terug in de praktijk bij hoger onderwijsinstellingen. Dat roept de vraag op in hoeverre HRM’ers in deze instellingen in staat zijn om het handelingsvermogen van teams te ondersteunen.”

Dit specifieke onderzoek heeft gekeken naar twee docententeams in een grote hbo-instelling in de Randstand. Daarbij ging het om een opleiding in de zorg en een opleiding in het economische domein. Het handelingsvermogen van de teams en de individuele docenten werden in kaart gebracht, maar het was ook een actie-onderzoek, ook werden de teams ondersteund door de onderzoekers bij het verbeteren van het onderwijs en het vergroten van het handelingsvermogen. Aan de hand van deze twee praktijkcases is er in een longitudinaal onderzoek van 18 maanden verkend hoe het handelingsvermogen van docententeams in het hbo tot stand komt in de praktijk.

Contact met studenten is beperkt

Een aantal opvallende resultaten van het onderzoek zijn dat de mate van handelingsvermogen van docenten bij het lesgeven sterk wisselden. De meeste docenten ervoeren veel individuele vrijheid bij het vormgeven van de eigen lessen. Bijna alle docenten gaven wel aan dat de sturing rond de inhoud de laatste tijd was toegenomen. Over het algemeen werd de invloed van de structuur als beperkend ervaren. Er werd dan verwezen naar de te grote groepsgrootte van de klassen en het feit dat de mogelijkheid tot individueel contact met studenten beperkt is.

Ook op het niveau van de instelling kan de structuur volgens sommige docenten het handelen beperken. Hierbij werd dan vooral gewezen naar administratieve handelingen. De belangrijkste beperkende factor was tijd. Zoals een docent het verwoordt in het onderzoek. “Je krijgt om een opdracht na te kijken 10 minuten per student. Dat is niet realistisch. (…) Dat komt er dus op neer dat de meeste docenten heel veel overuren draaien. Dan ben je ’s avonds of in het weekend of op je vrije dag nog dingen aan het doen.”

Overleg vooral over praktische zaken

Wel bleek uit het onderzoek dat langzaamaan meer overleg ontstond, maar dat samenwerken niet de norm was. Wanneer er wel overleg plaatsvond, ging dit vooral over praktische zaken. Ze kwamen dus ook nauwelijks tot een gezamenlijk doel.

Om hier verandering in aan te brengen, werd vanuit het management van de opleiding een aparte werkgroep met docenten samengesteld die een nieuw programma ontwierp. Slechts een beperkt deel van de docenten uit het team was hierbij betrokken. Docenten zijn hierdoor niet gezamenlijk verantwoordelijk voor de ontwikkeling van de nieuwe visie op het curriculum.

Docenten maken nauwelijks gebruik van elkaars kwaliteiten

Ook blijken de teams nog niet veel gebruik te maken van elkaars kwaliteiten. Zo gaf een docent aan dat zij voor hulp op het gebied van didactiek eigenlijk naar een specifieke collega zou moeten gaan, maar dit niet doet.

Meerdere docenten uit het onderzoek gaven aan dat het bespreekbaar maken van elkaars kwaliteiten of minder sterke punten ongewoon is. Het team werd door een docent een “conservatieve club” met “individualisten” genoemd. Dit individualisme werd in de hand gewerkt door het gebrek aan stabiliteit in de samenstelling van het team.

Teamcultuur en diversiteit

In de conclusie van het onderzoek stellen de onderzoekers dat uit de startsituatie van de twee teams naar voren komt dat de totstandkoming van het handelingsvermogen van teams complex is. “Dit wordt beïnvloed door de kenmerken van het team zelf: de mate waarin het team een collectieve doelstelling heeft en door de teamcultuur en diversiteit in het team.”

Docententeams zijn het niet of nauwelijks gewend om met elkaar de professionele dialoog te voeren over de visie en doelstellingen van onderwijs. Er lijkt vaak sprake van ‘working apart together’, waarbij het team de formele organisatie- eenheid is, maar waarin docenten veelal individueel opereren. Veel teams ervaren vanuit de structuur een gebrek aan tijd en ruimte om de onderlinge dialoog te voeren en zo bijvoorbeeld te komen tot een collectieve bepaling van het doel van het eigen onderwijs.

Teams hebben een zetje in de rug nodig

Om de professionele dialoog te versterken hebben teams een zetje in de rug nodig. Zo moet enerzijds professionele ruimte geboden worden aan teams en moet anderzijds ondersteuning geboden worden om die ruimte ook in te vullen op een manier die de kwaliteit van het onderwijs ten goede komt.

De interventies sorteren ook effect. In de proeftuinen die tijdens het onderzoek zijn ontwikkeld is er meer ruimte geboden om de professionele dialoog aan te gaan en dat werkt zien de onderzoekers. “De resultaten van de interventies zijn wat dat betreft hoopvol. In beide teams zagen we het handelingsvermogen van de teams aanzienlijk toenemen. Daarnaast hebben beide teams belangrijke verbeteringen in het onderwijs doorgevoerd.”

Om deze veranderingen in deze twee teams maar ook elders in het hbo te bestendigen is er een belangrijke rol weggelegd voor HRM-afdelingen. HRM kan ondersteunen bij het bieden van professionele ruimte aan teams, al was het maar door haar mogelijke signaalfunctie wanneer de ervaren professionele ruimte in een team laag is. Professionele ruimte is een belangrijke voorwaarde voor het vergroten van het handelingsvermogen van teams, maar niet genoeg om ‘automatisch’ het handelingsvermogen toe te laten nemen.

HRM moet professioneel handelen van teams vergroten

HRM zou daarom met name ook het handelingsvermogen van teams kunnen versterken door proactief de professionele dialoog binnen teams en onderwijsverbetering door teams te faciliteren. Maar de onderzoekers waarschuwen wel dat dit een lang en gedurig traject is.  “Het versterken van het handelingsvermogen van teams heeft tijd nodig: het veranderen van teamcultuur, laat staan het aanpassen van de structuur en cultuur van een organisatie, is een langzaam en moeilijk proces.”

“HRM kan zo de bevorderende structuur helpen bieden waardoor het handelingsvermogen van professionals binnen docententeams versterkt kan worden. ‘Working apart together’ volstaat niet in professionele onderwijsorganisaties.”