De Waddenfilm is een verhaal over oneindigheid
Op 1 oktober gaat de film WAD; overleven op de grens van water en land van regisseur en cameraman Ruben Smit in première. Eigenlijk was dit de film die Smit altijd al wilde maken. “Ik ben hier vijf jaar geleden al aan begonnen, de Nieuwe Wildernis kwam er eigenlijk een beetje tussendoor.” Zijn film uit 2013 ging over het soms brute leven in het omstreden natuurgebied van de Oostvaardersplassen.
De tijd na de Nieuwe Wildernis was naar eigen zeggen een vervelende tijd voor Smit. Hij krijgt nog regelmatig nare brieven in de bus van activisten die zijn werk niet waarderen. Hij is daar zeker ook door beïnvloed in het maken van deze film en begrijpt dat zijn documentaires emotionele reacties op kunnen roepen. “Dit zijn verhalen over leven en dood, maar ook over de rol van dood in het leven. Op het moment dat je daar meer van begrijpt, ook door het zien van deze film, ga je er hopelijk anders naar kijken.”
” “Dit zijn verhalen over leven en dood, maar ook over de rol van dood in het leven.””
Ruben Smit
Internationaal belang
Smit merkt op dat het Waddengebied en de Oostvaardersplassen echt totaal andere gebieden zijn, met hun eigen dynamiek en problemen. “De Waddenzee is honderdduizend hectare groot en er zijn geen hekken op het wad. Dat alleen al maakt het heel anders.” Het Waddengebied is in zijn ogen het mooiste natuurgebied van Nederland. Daarnaast moet ook het internationale belang van het natuurgebied niet worden onderschat. “Voor miljoenen vogels is het wad van cruciaal belang in hun migratietrek.”
Theunis Piersma is als ecoloog verbonden aan het NIOZ Het Koninklijk Nederlands Insituut voor Onderzoek naar de Zee is opgericht in 1876 en heeft een afdeling op Texel en in Zeeland. en de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is een van de vele wetenschappers die meewerkten aan de film. Al decennia doet hij onderzoek naar de trekvogels in het Waddengebied. Voor veel van deze dieren is het Waddengebied van cruciaal belang om de vogeltrek mogelijk te maken. Tijdens de opening van het academisch jaar van de RUG gaf hij een begeesterende presentatie waarin de internationale rol van het Waddengebied centraal stond.
Voortrekkersrol universiteiten bij aanpak klimaatverandering
“Wat wij bijvoorbeeld hebben uitgevogeld is hoe cruciaal het Nederlandse wad is voor rosse grutto. Op de doorreis vanuit West-Afrika naar zijn broedgebied op de toendra is het Waddengebied een belangrijke plek om aan te sterken, en bepaalt de beschikbaarheid van voedsel of hij het ook daadwerkelijk redt.” Het zijn dit soort verhalen die Smit in zijn film vertelt, en die het belang van het Waddengebied onderstrepen.
Aan een half woord genoeg
“Je kunt dit soort films alleen maar maken als je weet wat je moet filmen,” vertelt Smit, zelf gepromoveerd ecoloog en voorheen een aantal jaar universitair docent aan de Wageningen Universiteit. De rest van zijn crew heeft ook een “groene achtergrond” bij verschillende biologische instituten. “In onze gesprekken hebben wij vaak aan een half woord genoeg,” voegt Piersma toe.
Piersma ontdekte Smit’s vermogen om te vertellen tijdens een gezamenlijk verblijf op het onderzoeksstation van het NIOZ op de Richel; een zandplaat op het wad, een kilometer uit de kust van Vlieland. “Toen ik hem het verhaal hoorde vertellen over hoe de kanoet door overbevissing van nonnetjes was verdreven van het wad was ik verkocht.”Wat bijzonder is aan Ruben is dat hij als geen ander in staat is om de verhalen die de wetenschap verzamelt te vertellen aan een breder publiek.”
Het verhaal van de kanoet en de nonnetjes is een verhaal over de grote sterfte van een van de meest typische wadvogels. Door de komst van de intensieve kokkelvisserij werden ook de populatie nonnetjes, schelpdieren waar de kanoet dol op is, gereduceerd. Daardoor moeten de kanoeten in steeds gevaarlijker gebieden op zoek naar eten, waar slechtvalken de kanoetenpopulatie decimeren. “Wij hadden hem dat verhaal niet verteld, dat had hij zelf gelezen en het was bijzonder hoe goed hij dat verhaal kon vertellen.”
De filmmaker praat dan ook vaak met onderzoekers om over de nieuwste inzichten te leren en deze vervolgens om te zetten in een verhaal of filmscript. Bij de film WAD houdt het dan ook zeker niet op. “Er is internationale interesse voor de film en voor een serie op basis van nog veel meer van onze verhalen,” vertelt Smit, die benadrukt hoe uniek die situatie is binnen het Nederlandse filmbestel.
‘Mensen moeten zich kunnen verwonderen’
In brede lijnen is WAD een natuurfilm zoals je zou verwachten: adembenemende shots van duin en zee, met waddendieren in de hoofdrol. Esthetiek, zo erkent ook Smit ruiterlijk, is duidelijk het belangrijkste uitgangspunt achter de montage en het script. Dat dit alles vergezeld wordt van de bronstige baritonstem van Gijs Scholten van Aschat zal het publiek zeker bekoren.
Het is een film met veel biologische diversiteit. Al het leven van het wad komt voorbij, van de toppredator in de vorm van de grijze zeehond tot de plankton en het krill die de basis van de piramide vormen. Toch is WAD allesbehalve een uitgebreid biologiecollege. Tientallen diersoorten komen kort voorbij zonder bij naam genoemd te worden en de vertelling is tot een minimum beperkt.
Tijdens de unieke microscopische opnames van plankton en een piepjonge zeester, gemaakt in het NIOZ-laboratorium op Texel, hoort men dan ook geen Scholten van Aschat. “Dat is gedaan om de eigen fantasie van de kijker de ruimte te geven. Het wordt anders veel te ‘uitleggerig’,” zegt Smit. “Mensen moeten zich kunnen verwonderen.”
Biologische verhalen
Eenieder die wel eens een lang weekend op het wad heeft doorgebracht herkent in de vogels, landschappen en het klotsen van de zee de typische uitzichten. Smit: “Het is zo Nederlands, je kunt niet van Nederland houden zonder van het Waddengebied te houden.” Het zijn dit soort uitspraken van de makers die verklappen dat men in het genre van de natuurfilm geslaagd lijkt te zijn om het gevoel van nationalisme op een veilige manier op te roepen.
“”Je kunt niet van Nederland houden zonder van het Waddengebied te houden.””
Ruben Smit
Het verfrissende karakter in de film zit diep verborgen in het script dat de makers schreven met het oog op het totale beeld. De nadruk in de film ligt op de soort, niet op het individu. “De verdwaalde eendenkuikens aan het begin zijn ook helemaal niet die andere kuikens die zich later bij de kolonie voegen,” vertelt Smit. “Maar dat doet er ook niet toe. Het gaat om het verhaal van de soort.”
Ook Piersma staat ronduit achter deze keuze en ziet het niet als liegen. “Deze verhalen sluiten naadloos aan bij de werkelijkheid zoals wij die zien op het wad. Het zijn de verhalen die we over lange tijd verzameld hebben.” Onder andere door het ringen van jonge vogels en het op lange termijn volgen van de dieren legde Piersma, zijn collega’s en vrijwilligers de afgelopen decennia veel typische patronen vast. “Het zijn allemaal biologische verhalen, natuurlijk doorspekt met wat dramatiek, maar in de grote lijnen is er niets aan gelogen.”
Natuur wordt in de film verstaan als het geheel van de levende en de niet levende natuur. Deze vertellen een verhaal van oneindigheid, van cycli zonder start- of eindpunt, zonder doel of eindbestemming. Dat alles wordt gesymboliseerd in de vele shots van kruipende zandbanken, kruiende schotsen zee-ijs en bergen lege oesterschelpen die per kerend tij worden aangeleverd en vervolgens weer worden afgevoerd.
Politieke werkelijkheid
Waar de doorgewinterde kijker van natuurfilms halverwege de film wellicht verwacht dat ‘de verwoestende mens’ elk moment zijn intrede kan doen, laat Smit de verbeelding aan de kijker. Behalve een korte tekst aan het einde van de film wordt er niet over de mens en zijn invloeden gerept. Met reden, vertelt Smit. “Ik ben geen Michael Moore en geen David Attenborough.” Smit wil het er allemaal niet tijdens de film al zo dik bovenop leggen. “Ik ga eerst uit van de bewondering, pas daarna kun je zo’n boodschap brengen.”
Wat de geschiedenis en de toekomst van het wad betreft is Piersma niet opgewekt. “In de jaren ’60 was er het gevaar van inpoldering voor het waddengebied” vertelt Piersma, die daar destijds al een uitgesproken mening over had. De situatie in de jaren ’80 werd er niet beter op toen er meer economische activiteit kwam in het Waddengebied. “Toen moesten wij als ecologen weer aantonen dat bevissing in een natuurgebied een slecht idee was voordat daar paal en perk aan gesteld kon worden.”
Ook nu loopt het Waddengebied enorme risico’s, stelt Piersma. “Er wordt gebaggerd, er wordt gas gewonnen en gevist, en het is ontzettend moeilijk om bij te houden wat daar het effect van is.” Dat is volgens Piersma geen wetenschappelijk probleem, maar puur een financieel probleem. “Wij krijgen het onderzoek naar trekvogels in dit gebied simpelweg niet gefinancierd. De politieke constellatie is zo dat het niet gefinancierd wordt.”
Twee jaar geleden liep de financiering vanuit het Waddenfonds voor het project Metawad af. “Dat was nou een prachtig voorbeeld van hoe je met toegepaste vragen uit de maatschappij ecologisch onderzoek kunt doen.” Aan het eind van het project stelden onderzoekers, boswachters en waddenliefhebbers samen een aanbevelingswaardig boek op met de verhalen die het project typeren: Knooppunt Waddenzee.
““Het ministerie investeert wel in zo’n waddenfilm, maar ondertussen staan wij in onze blote kont.””
Theunis Piersma
“De afgelopen twee jaar is er niets gebeurd om dit project door te zetten.” Aan het enthousiasme van de onderzoekers, natuurbeschermers en liefhebbers ligt het volgens hem niet. “Wij willen dolgraag door met dit onderzoek. Je kunt dan wel heel blij zijn met een waddenfilm, maar al het vogelwerk – dat de basis vormt voor de verhalen – dat ligt gewoon op zijn gat!”
“Ik begin me te ontwikkelen tot een grote zeur, die hier steeds maar weer over begint” zegt Piersma met een forse dosis zelfreflectie, maar de frustratie is duidelijk voelbaar. Ecologisch onderzoek is hard werken en het feit dat er geen politieke wil bestaat om erin te investeren zit hem dwars. “Het ministerie investeert wel in zo’n waddenfilm, maar ondertussen staan wij in onze blote kont. Alleen maar omdat er politieke lobby’s zijn die dit kenniswerk vervelend vinden omdat dit leidt tot erkenning van het belang van het wad.”
