De problematische principes van ‘Plan S’
Begin september zette een internationale coalitie van onderzoeksfinanciers hun handtekening onder Plan S. In dat plan spreken zij onder andere af dat vanaf 2020 alle publicaties die voorkomen uit door hen gefinancierd onderzoek direct en volledig open access moeten worden. Nu de coalitie voor Plan S groeit, en er in Europa hard gewerkt wordt aan de precieze implementatie, beginnen verschillende belanghebbende partijen zich te bemoeien met de principes achter het plan.
Deze keer bepalen wij de spelregels, niet de grote uitgevers
Onder leiding van de Europese koepelorganisatie Science Europe wordt momenteel gewerkt aan de implementatie van Plan S. Daarbij worden de tien principes gewogen en omgezet in concrete maatregelen en richtlijnen. Alhoewel er in die uitgangspunten klare taal wordt gebezigd blijkt dat concepten als ‘wetenschappelijke publicatie’ een ‘ APC De Article Processing Cost (ook wel Article Processing Fee) zijn de kosten die een uitgever in rekening brengt voor het publiceren van een artikel. Daarin zijn de kosten van het reviewen, typesetten en publiceren etc. meegenomen. ‘ en ‘hybride modellen’ voor interpretatie vatbaar zijn – maar ten gunste van wie?
Hybride, het blijft schipperen
Vanaf de van conceptie van Plan S is het zogenaamde hybride model een probleem geweest. Veel financiers en ook onderzoekers maakten zich initieel zorgen omdat het plan tijdschriften die in transitie zijn naar open access zou ‘bestraffen’. Bovendien lopen er onder andere in Nederland zogenaamde offsetting deals Deze term verwijst naar de contracten die de universiteiten en uitgevers hebben gesloten. In die contracten blijven instellingen een abonnement afnemen bij de uitgever, maar wordt een deel van de artikelen van onderzoekers uit Nederland open access uitgegeven. die het hybride model in praktische zin bestendigen. Voornamelijk om deze reden zijn hybride tijdschriften tot en met eind 2021 toegestaan.
Op de beslissing om hybride modellen toe te staan is forse kritiek, onder andere vanuit een aantal Europese organisaties van jonge wetenschappers. Ook de Fair Open Acces Alliance (FOAA), een groep open acces uitgevers, waarschuwt vooral dat de definitie van hybride in Plan S te vaag is. Het zou ruimte laten voor uitgevers om constructies te verzinnen die om het plan heen te werken, of de transitie vertragen.
‘Gespiegelde’ tijdschriften
“Principe 9 is duidelijk gericht op het voorgoed elimineren van het abonnementsmodel.” Zo interpreteert FOAA het principe uit Plan S. “Er bestaat echter een risico dat uitgevers dit proberen te omzeilen door een tijdschrift de ‘splitsen’ in twee componenten met vergelijkbare namen (‘Nature Open’ en ‘Nature Classic’).” Dit zou er volgens hen toe leiden dat de Europeanen naar de OA variant verwezen worden, en er ondertussen gewoon een abonnementsversie blijft bestaan.
Dat het vermoeden van FOAA niet helemaal uit de lucht gegrepen is bleek toen Elsevier afgelopen september het tijdschrift Water Research van een identiek maar open access zusje onder de naam Water Research X voorzag. Op de website valt te lezen dat “de redacteurs en het redactieproces hetzelfde zijn als voor Water Research, met dezelfde reputatie wat betreft peer-review en dezelfde hoge standaard.” Een artikel kan voor een APC De Article Processing Cost (ook wel Article Processing Fee) zijn de kosten die een uitgever in rekening brengt voor het publiceren van een artikel. Daarin zijn de kosten van het reviewen, typesetten en publiceren etc. meegenomen. van $3750.- (excl. btw) open access worden gepubliceerd bij de X-variant, of onder de gebruikelijke voorwaarden bij de grote zus.
Het is de vraag of de leden van Coalition S akkoord zullen gaan met publicatie in een X-variant van een tijdschrift. Stan Gielen (NWO) was hierover eerder vrij stellig in een interview met ScienceGuide waarin hij stelde dit soort constructies niet te tolereren. “Dat businessmodel deugt dus niet vanuit mijn perspectief,” stelde hij over artikelen die zowel abonnementskosten in rekening brengen als per open access artikel een APC hanteren.
Smits heeft daarentegen eerder aangegeven zich niet veel zorgen te maken over zogenaamde ‘spiegeltijdschriften’. Op de site For Better Science stelt hij: “dat zou nog steeds het probleem van double dipping Onder double dipping wordt de combinatie van betalen voor een abonnement (vanuit de instelling) en om te publiceren (vanuit de auteur) bedoeld. hebben, maar maakt tegelijkertijd ook de transitie naar open access mogelijk via het nieuwe tijdschrift dat eruit ontstaat.”
In China hebben ze het niet over open access
Volgens hoofdredacteur Maarten van Loosdrecht (TU Delft) kwam het idee om een ‘X-variant’ op te richten in de eerste plaats van de redactie zelf, en niet van de uitgever. “Wij hadden voor de zomer al door dat de EU aanstuurde op een meer rigide open access beleid en daar wilden we ons op voorbereiden.”
Of het model dat hiermee is gecreëerd voldoet aan de voorwaarden van Plan S hebben Van Loosdrecht en Elsevier niet van tevoren geverifieerd bij de subsidieverstrekkers. “Het is in principe ook geen hybride blad, het is een extra blad,” stelt Van Loosdrecht. Hij legt uit dat Water Research net als veel wetenschappelijke bladen tot een internationale vakvereniging behoort, in dit geval de International Water Association (IWA). “Dit blad wordt uitgegeven door Elsevier, andere bladen van IWA weer bij andere uitgevers.”
In de redactie van Water Research zijn drie leden van de twaalf Europees, wat volgens Van Loosdrecht een lichte oververtegenwoordiging is. “Slechts tien tot vijftien procent van de bijdrages aan Water Research komt uit de EU. We kunnen hier in Europa heel blij zijn met onze discussies, maar op internationaal niveau zijn er wel grotere spelers.
“China is bijvoorbeeld goed voor een kwart van de bijdragen, en daar is open access iets dat totaal niet besproken wordt.” Volgens Van Loosdrecht is het opengooien van het hele publicatiemodel ten behoeve van een relatief kleine groep wetenschappers geen optie. “Vandaar de keuze voor een duplicaat van het blad zodat de Europese collega’s mee kunnen blijven doen.”
De APC als perverse prikkel
Van Loosdrecht ziet ook een probleem met mogelijke belangenverstrengeling in een open access model in combinatie met een APC. “Bij een abonnementstijdschrift is er geen directe relatie tussen de inkomsten van een tijdschrift en de vraag of je een artikel wel of niet publiceert. Op het moment dat je in een redactie zit van een open access tijdschrift zit je ineens wel een op een met de opbrengsten te spelen.”
Dat dit bij open access tijdschriften wel eens misgaat illustreert hij aan de hand van onenigheden bij open access uitgever Frontiers. “Daar komt nu het een en ander over naar buiten en ik hoor ook dat bijvoorbeeld bij MPDI er een vergelijkbare druk ligt op redacteurs om meer te accepteren.” Binnen de nieuwe constructie van Water Research (X) worden redacteurs en peer reviewers niet verteld bij welke van de twee tijdschriften het artikel is ingediend om dit effect te voorkomen.
Het groene zoethoudertje?
In Plan S geven onderzoeksfinanciers zichzelf de opdracht om onderzoekers ter verantwoording te kunnen roepen wanneer zij niet volgens de open access richtlijnen publiceren. Naast het feit dat het lastig zal worden om hier op toe te zien – NWO heeft al aangegeven dit hooguit steekproefsgewijs te onderzoeken – is de exacte definitie van full and immediate open access dus van bijzonder groot belang.
De vraag is bijvoorbeeld of een auteur die in een abonnementstijdschrift publiceert en tegelijkertijd het artikel upload in een repository zich aan de regels houdt. Vooralsnog geeft Plan S hier geen uitsluitsel over. Duidelijk is al wel dat uitgevers zich voorbereiden op deze mogelijke omweg. Zo valt te onder andere te lezen op de FAQ Frequently asked questions, vaak een webpagina waar veelgestelde vragen worden beantwoordt. sites van Elsevier en Springer Nature die hier uitgebreid informatie – en bijbehorende richtlijnen – over verschaffen.
