Google, Amazon en Facebook nemen het klaslokaal over

In een drukke Rijtuigenloods in Amersfoort organiseert de VSNU dinsdag haar eerste Digital Society conferentie. “Het is een beweging die wij met alle universiteiten van Nederland samen in gang hebben gezet,” zegt een van de initiatiefnemers Emile Aarts (Tilburg University) bij de opening van het openbare programma. “Wij prediken als universiteiten steeds dat wij het laboratorium van de samenleving zijn, laten we dat dan ook in de praktijk brengen.”

“De thema’s binnen de digital society agenda lenen zich bovendien uitstekend voor een interdisciplinaire aanpak,” stelt Aarts die daarin bijval krijgt van programmacoördinator Sally Wyatt (Maastricht University). Zij ziet op deze bijeenkomst veel mogelijkheden voor wetenschappers uit verschillende vakgebieden om met elkaar in gesprek te treden. “Een eerste vruchtbare stap daarbij is om te kijken welke methodes je met elkaar kunt uitwisselen.”

Voor de VSNU is het een vrij unieke onderneming om zo expliciet samen te werken op een inhoudelijk thema. Dat is niet alleen voor de bühne zo verzekeren verschillende aanwezigen, er moet ook echt bijgedragen worden. Wyatt: “Binnen het programma hebben we zeven thema’s aangewezen en universiteiten kunnen daar op intekenen. Dat betekent dat ze per thema minimaal een volledige postdoc positie en een 0,2 fte hoogleraarschap moeten financieren.”

Digitale ecosystemen

In haar keynote gaat José van Dijck (Universiteit Utrecht) in op vraag hoe publieke waarden worden vastgelegd in de digitale omgeving waarin burgers zich bewegen. Ze wijst erop dat er in elke sector, van transport tot onderwijs, inmiddels gebruik gemaakt wordt van digitale platforms die van alles regelen van communicatie tot betaling. “Er is een stroom van data binnen die applicaties, en grote bedrijven combineren die data weer binnen een heel nieuw digitaal ecosysteem.”

De organisatie en de regels binnen zo’n digitaal ecosysteem gelden zijn volgens Van Dijck indicatief voor de achterliggende waarden die een ecosysteem zijn ingebakken. “Je ziet bijvoorbeeld terug in de grote verschillen tussen de China en de VS. Waar het Amerikaanse digitale ecosysteem GAFAM Het digitaal ecosysteem dat wordt aangeduid als GAFAM bestaat uit respectievelijk Google-Alfabet, Amazon, Facebook, Apple en Microsoft. als uitgangspunt heeft dat de data veelal eigendom is van bedrijven, is in het Chinese BAT Het digitale ecosysteem dat wordt aangeduid als BAT bestaat uit Baidu, Alibaba en Tencent, met de toevoeging van jc.com en Didi, de Chinese variant van Uber. uitsluitend de staat eigenaar van de data.”

De grote techbedrijven hebben letterlijk honderden applicaties onder hun hoede en vormen zo een digitale omgeving waarin burgers helemaal worden voorzien van hun behoeften, van het bestellen van een pizza tot participatie in medisch onderzoek. “Europa heeft niet een dergelijke ‘grote vijf’ van techgiganten. Wij zitten met onze eigen waarden tussen die van China en Amerika in. Over de technologische infrastructuur van ons digitale ecosysteem hebben we dus eigenlijk niet zo veel te zeggen.”

Deze positie is volgens Van Dijck niet per definitie gevaarlijk maar hij ook niet zonder risico. In het domein van het onderwijs zijn er namelijk rappe ontwikkelingen die ook invloed hebben op ons waardenstelsel. “Wat we nu zien is dat Google, Amazon en Facebook alle drie bezig zijn het klaslokaal over te nemen. Amazon doet dat bijvoorbeeld onder de vlag van ‘het kind is de klant’. Als je daar bij stilstaat, dan vinden we daar toch wel wat van?”

Samenleven doe je met een mens, niet met een computer

Het gaat Van Dijck dan ook niet alleen om de werking van algoritmen of het databeheer van de software. Het gaat om fundamentelere vragen over de publieke waarde van onderwijs. “In Europa is onderwijs over het algemeen een publiek goed. Dus eigenlijk strookt deze benadering helemaal niet met onze waarden.” Het is volgens haar dan ook van groot belang dat dergelijke ontwikkelingen worden bestudeerd en continue worden bevraagd. “Zulke waarden moeten continu worden gemonitord en bevraagd.”

Digitale geletterdheid verbeteren

Dit monitoren vraagt ook van burgers dat zij digitale hulpmiddelen bevragen en de producent ervan ter verantwoording te roepen. Daar zijn naast een kritische houding ook digitale vaardigheden voor nodig. Van Dijck: “Als universiteiten kunnen wij de verschillende partijen bij elkaar brengen en kennis over de digitale systemen genereren en bundelen. Het is dan ook van grote waarden dat de 14 universiteiten op dit punt samenwerken.”

Een voorbeeld van zo’n regionale samenwerking wordt door projectleider van het thema Citizenship & Democracy Marcel Broersma (Rijksuniversiteit Groningen) toegelicht in een van de breakout sessies. De RUG is een van de partijen die deelneemt aan de Digitial Literacy Coalition in Groningen. Daarin zetten onder andere onderwijsinstellingen en de gemeente zich in voor digitale geletterdheid in de stad en regio.

Door middel van samenwerking en onderzoek beogen de partijen uit de Digital Literacy Coalition in 2025 van Groningen de meest digitaal geletterde regio van Nederland te maken. Volgens Broersma heersen er nog wel wat grondige misvattingen over wat digitale geletterdheid eigenlijk inhoudt. “Een lage digitale geletterdheid en ‘gewone’ laaggeletterdheid zijn echt andere fenomenen, en ze komen niet per se in dezelfde groepen voor. Digitale geletterdheid zit hem ook niet alleen in vaardigheden, of programmeren.”

Digitale geletterdheid is volgens hem een noodzakelijke voorwaarde voor inclusie in de samenleving. “Het gaat er daarbij om dat mensen in de kern begrijpen hoe moderne technologie werkt. Alleen op die manier kun je er ook een mening over vormen.” De samenleving krijgt een steeds grotere digitale component volgens Broersma. Of het nu gaat om het invullen van een belastingformulier, het aanvragen van een parkeerkaart of het afsluiten van een krantenabonnement. “Die digitale revolutie grijpt in op alle onderdelen van ons dagelijks leven. Je kunt je er dus ook niet meer aan onttrekken.”