Het vergt moed om in grote verhalen te denken
Dominique Moïsi geëerd met Spinozalens
Afgelopen december maakte de jury van de internationale Spinozaprijs bij monde van juryvoorzitter Herman van Rompuy bekend dat dit jaar de denkers Jan Patocka en Dominique Moïsi geëerd werden met de Spinozalens. De in 1977 overleden Patocka werd al eerder geprezen, maar donderdag was het de beurt aan Moïsi die aanwezig was om de prijs in ontvangst te nemen.
Europa moet zorgen voor de ziel
Het thema van de ceremonie was de kwetsbaarheid van de (Europese) democratie, en de gevaren die schuilen achter de politiek van de angst. Als zoon van een Auschwitz-overlevende heeft de 72-jarige Moïsi zijn hele leven in het teken gezet van het Europese project, dat voor hem in de eerste plaats symbool staat voor vrede en waardigheid. In zijn werk waarin hij bewust geopolitiek verbindt met emoties doet hij naar eigen zeggen geen poging om de wetenschappelijke kennis over geopolitiek te verdiepen, maar wil hij in de eerste plaats de menselijke dimensie ervan te beschrijven.
De angst regeert
Het is precies die stijl, die van het grote narratief, waar Moïsi volgens Van Rompuy de Spinozalens aan te danken heeft. “In een tijd waarin het grote verhaal steevast met wantrouwen tegemoet wordt getreden vergt het moed om in grote verhalen te denken.” Volgens hem kan Moïsi zich dat permitteren omdat hij enorm veel bescheidenheid en zelfreflectie tentoonspreidt in zijn schrijven. “Hij weet als geen ander wat de beperkingen van bespiegelingen in vogelvlucht zijn, en hij laat zich dan ook niet verleiden om zijn denken als systeem vast te leggen, als ware het een fossiel.”
Het eerdere werk van Moïsi is volgens de jury van een opvallend voorspellende aard. “Het is alsof hij al anticipeerde op het politieke en culturele klimaat waarin wij ons momenteel bevinden,” zegt Van Rompuy wijzend op de politieke ontwikkelingen van Europa tot Brazilië. Dat klimaat typeert hij als een waarin de angst regeert. “Het is de onvrede van de boze witte man die wordt vertaald in populistische bewegingen.”
Tegenover dit denken in angst zet Moïsi volgens Van Rompuy het denken in hoop. “Het is de angst om het oude achter je te laten, en tegelijkertijd de angst om achterop te raken en invloed te verliezen. Daarop antwoordt Moïsi met een duidelijk alternatief: openheid, en het smeden van nieuwe allianties.” Van Rompuy schetst daarbij de vergelijking met de strijdende huizen van Westeros uit de serie Game of Thrones. “Uiteindelijk moeten we, om de groeiende krachten die ons bedreigen, samenbinden en stoppen elkaar te bestrijden.”
Italië treedt toe tot het kamp Orbán
Moïsi zelf stapt in zijn eigen bijdrage door op het pad van de popculturele referenties door Europa te schetsen als de tegenpool van de film Four Weddings and a Funeral. “We zien vier scheidingen ontstaan in Europa. Tussen het rijke Noorden en het arme Zuiden. De grote verschillen in de politieke waarden van het Westen en het Oosten, en dan schaar ik de nieuwe Italiaanse regering in het kamp van Orbán.”
Dat ook de op handen zijnde Brexit een scheiding betekent binnen het Europese project mag volgens Moïsi voor zich spreken, maar de vierde en laatste scheiding vindt hij nog de meest pijnlijke. “We zien een scheiding ontstaan tussen al die Europeanen die het liefst vast zouden houden aan de bestaande instituties en zij die evenals Emmanuel Macron geloven dat Europa wel moet veranderen wil zij een eventuele begrafenis van de EU voor zijn.”
De meest destabiliserende ontwikkeling voor de Europese Unie is volgens Moïsi op dit moment de regering van Donald Trump die, bijna analoog aan het beleid van diens voorganger Andrew Jackson Andrew Jackson (1767) was de zevende president van de Verenigde Staten van Amerika (1829 - 1837) en kwam uit voor de Democratische partij. , het isolationisme predikt. “Na de val van de muur waren het de VS en de NAVO die wees waren geworden, ontdaan van het doel achter hun bestaan. Vandaag de dag is het de Europese Unie die verweesd is. Verlaten door de beschermheer van de democratische waarden.”
Het gat tussen de sterren en de burger
In de afsluitende paneldiscussie onder leiding van Matthieu Segers (Maastricht University) reflecteren de panelleden op de toekomst van het Europese project. Volgens geograaf Luiza Bialasiewicz (UvA) is het grootste risico voor de EU wat zij het gat tussen de sterren en de burgers noemt. “Het Europese project loopt geen gevaar omdat burgers niet meer geloven in het ideaal, ze voelen alleen veel te weinig controle over wat er gaande is.”
Op de vraag van Segers of er dan ook een fundamentele herziening van het project Europa nodig is antwoordt Caroline de Gruyter (NRC) zowel bevestigend als ontkennend. “De EU is nooit af en kan ook nooit af zijn.” Volgens haar is een grootschalig project als de EU altijd gedwongen om mee te blijven bewegen met de ontwikkelingen om zich heen. “Hetgeen we daarvoor wel meer en vaker moeten doen is ons afvragen wat het nu is dat wij met elkaar delen.”
