Flexibilisering vraagt onderwijskundig leiderschap
De docent als sleutel voor succesvolle verandering
Hogescholen hebben traditioneel de maatschappelijke opdracht hun studenten voor te bereiden op een succesvolle start als beroepsbeoefenaar. In het kader van een Leven Lang Ontwikkelen (LLO) maakt ook het bekwaam houden en verder ontwikkelen van professionals onderdeel uit van die opdracht. Steeds duidelijker blijkt dat het huidige deeltijdonderwijs onvoldoende aansluit op de kenmerken en behoeften van werkenden. De combinatie van werk en privéleven maakt dat zij hun professionalisering flexibeler moeten kunnen inpassen: leren op een moment en plaats die hen past, waarbij leerinhouden direct aansluiten op het werk.
Hogescholen zijn volop bezig om deze flexibilisering vorm te geven. Het Ministerie van OCW stimuleert en ondersteunt deze ontwikkeling actief. We noemen het experiment Flexstuderen (door 2 hogescholen en 2 universiteiten), het experiment Vraagfinanciering en het experiment Leeruitkomsten (met 21 hogescholen veruit het meest grootschalige experiment).
Alle docenten meenemen in flexibilisering
Flexibilisering van beroepsonderwijs kan alleen een succes kans worden als we alle docenten hierin meenemen. In plaats van een klassieke onderwijsvernieuwing, pleiten we in dit artikel voor een aanpak waarbij de docenten juist als uítgangspunt worden genomen. Zij zijn immers degene die het flexibele onderwijs gaan uitvoeren. In plaats om hen van bovenaf te vertellen dat alles anders moet, zijn wij van mening dat de docent juist de sleutelrol moet krijgen van waaruit gewenste veranderingen daadwerkelijk kunnen worden gerealiseerd.
We stellen ook dat deze ontwikkeling een enorme kans biedt voor zittende en aankomende docenten om veel meer vanuit hun talenten bij te dragen aan deze ontwikkeling. Dat Human Resource-perspectief wordt verassend weinig belicht en vraagt aandacht van ministerie en bestuurders.
In plaats van de docenten te benaderen vanuit de boodschap dat het anders moet (“Ik doe het als docent niet goed genoeg?”) bepleiten we een benadering waarin de docenten vanuit hun professionaliteit worden benaderd en ze de ruimte hebben om vanuit hun eigen talent ‘in te stappen’. Door hen de juiste vragen te stellen kunnen zij zichzelf richten in plaats van gericht te wórden. Vragen als: Wat gebeurt er in de wereld om ons heen? Wat komt er allemaal op ons af? Wat heeft dat voor gevolgen voor de arbeidsmarkt en – de belangrijkste vraag – wat betekent dit voor deze studenten? Wat is er nodig om het onderwijs op hun kenmerken en behoefte aan te laten sluiten? Door samen te onderzoeken wat er allemaal verandert voor de studenten, zal ook helder worden wat dat betekent voor de docentrol.
Flexibilisering van het onderwijs gaat het leerproces van de studenten fundamenteel veranderen omdat ze meer regie op hun leren krijgen: steeds minder vaak is de school de enige plek waar geleerd wordt; ook thuis (via de digitale leeromgeving) en in het werk (werkplekleren. De student zal veel vaker zelf zijn leeractiviteit (mede) vormgeven en ook de volgorde van het leren zelf bepalen. Daardoor is de vaste leergroep steeds minder aan de orde. En doordat ze hun tempo kunnen gaan variëren (versnellen, vertragen) en op meerdere momenten kunnen instromen, is het denken en organiseren in cohorten ook niet meer passend.
Verschillende docentrollen
Momenteel zijn we gewend om de functie van docent te zien als een universele, min of meer gestandaardiseerde functie. Flexibilisering biedt de kans om veel explicieter en fundamenteler na te denken over de verschuiving en verbreding die plaats gaat vinden in de rol van docenten. Er wordt namelijk veel meer gevraagd dan enkel kennisoverdracht.
Om een beeld te schetsen wat flexibel onderwijs vraagt, hebben we een poging gewaagd om de belangrijkste docentrollen in een schema te plaatsen. Het schema Het schema met docentrollen is geïnspireerd op het DISC model. DISC is een persoonlijkheidsanalyse waarin DISC staat voor Dominant, Invloed, Stabiel en Consciëntieus. heeft niet de pretentie om volledig te zijn maar is bedoeld als kapstok om structuur aan te brengen in het denken over docentrollen.
De rol van studiecoach gaat een kernrol worden voor de docent. Er zijn steeds meer coachende docenten nodig die studenten begeleiden bij de keuzes die ze (gaan) maken in hun persoonlijke leerroute. Dit vraagt mensgedreven professionals die in staat zijn om de vakinhoud even los te laten en wezenlijk persoonlijk contact te maken met de student. Diens zorgen en behoeften kennen, de zelfreflectie van de student ontwikkelen en zo nodig persoonsgerichte feedback geven, als leerinterventie. Het is goed denkbaar dat deze rol een specialisme wordt die niet opleidingsgebonden wordt vervuld. Juist de bredere blik gaat helpen om leerarrangementen te kiezen die passen bij de student.
Ook de rol van co-creator zien we groeien. Hiermee doelen we op professionals die in staat zijn leersituaties te ontwerpen waarin praktijkvraagstukken worden ingezet als onderdeel van het leerproces (ook in het onderwijs) om zo te komen tot leerresultaten die er voor de student toe doen. Het gaat erom dat de docent in de markt relevante vraagstukken opzoekt/ ophaalt en die -in partnerschap met de professionals in de bedrijven en instellingen (= co creatie) vertaalt naar leeropdrachten die in het leerproces (mede) vormgeven.
Denk aan multidisciplinaire projecten waarin wordt gewerkt aan concrete vraagstukken uit het werkveld. De externe gerichtheid van de co-creator, die de taal van het werkveld kent en beheerst, maakt dat zij steeds meer de contactpersonen en accountmanagers richting werkveld kunnen worden.
Relatief nieuw zien we de rol van organisator. Deze rol die nu vaak bij een stafdienst is belegd (zoals de Dienst Studentvoorzieningen, Bedrijfsvoering, etc.) zal vanwege de benodigde flexibiliteit dichterbij of zelfs vanuit de onderwijsteams worden ingevuld. Doordat er nadrukkelijker vanuit standaarden gewerkt gaat worden, zal het dagelijkse beheer gaan plaatsvinden door professionals die dicht bij de studenten en het onderwijsteam staan en talent en oog hebben voor het belang van flexibel organiseren.
En last but not least: de vakspecialist blijft onverkort nodig. Beroepsonderwijs blijft vragen om leersituaties waarbij studenten vakkennis kunnen verwerven ook in binnenschoolse leersituaties zoals hoor-responscolleges, instructies, workshops et cetera.
Waar in het verleden vaak van docenten werd verwacht om alle rollen tegelijk op zich te nemen, vraagt flexibel onderwijs steeds meer om specialisatie binnen één rol of om een bij de docent passende combinatie van rollen. Dit heeft als groot voordeel dat er voor docenten ook steeds meer te kiezen is in welke rolinvulling het meest bij hun voorkeuren en talenten past en waarin zij kunnen groeien. En doen waar je goed in bent en waar je blij van wordt, zou ook wel eens een zeer positief effect op de werkdruk tot gevolg kunnen hebben.
Human Resource rol voor het bestuur
Het bestuur van een instelling moet echt anders gaan denken over docentrollen door docenten mee te nemen in het proces van de flexibilisering van het onderwijs. Door het stellen van de juiste vragen kan het leiderschap samen met de docent, de richting bepalen van het onderwijs, bepalen welke rollen er nodig zijn en deze met elkaar invullen.
Het is vervolgens aan het opleidingsmanagement om te zorgen dat alle rollen die nodig zijn, op een juiste manier zijn vertegenwoordigd in de teams. Er moet overeenstemming zijn tussen de verdeling van de rollen aan de ene, en de behoeftes en wensen van de student aan de andere kant.
Het is in dit proces ook belangrijk dat bestuur en management een nieuw soort onderwijskundig leiderschap laten zien. Ze moeten leren om de echt de juiste vragen te stellen en daar naar te handelen om de nieuwe docentenrollen goed te kunnen ondersteunen.
Ook de professionalisering van de docent zal compleet veranderen. Waar nu vooral vakinhoudelijk wordt ingezet en op zaken als examineren of toetsing, zal het professionaliseringsaanbod straks veel breder moeten zijn om alle specialisten op een goede manier te kunnen blijven ontwikkelen. Dit vraagt van docenten om zelf meer regie te pakken op hun eigen leerproces omdat niet kan worden teruggevallen op bestaande systemen. Nieuwe rollen moet je leren om in de vingers te krijgen: denk bijvoorbeeld aan het kunnen uitvoeren van concepten als ‘flipped classroom’ of het begeleiden van interdisciplinaire opdrachten. Dit zijn zaken die echt iets anders vragen dan waar we als hogescholen nu goed in zijn. Je rol pakken impliceert dan ook dat je veel meer zelf zal moeten experimenteren; korte cycli van uitproberen, reflecteren en weer aanpassen.
Loskomen van klassieke docentrol
Om welke onderwijsvernieuwing het ook gaat, de docent vormt altijd de sleutel tot het succes. We bepleiten een aanpak waarbij de docent niet het sluitstuk maar juist het startpunt is van het proces van flexibilisering. Door met de professionals het gesprek aan te gaan over flexibel onderwijs, vanuit de kernvraag wat goed onderwijs betekent voor hun studenten, wordt helder wat dat voor de docentrol betekent.
Wij zien dat binnen die rol differentiatie gaat ontstaan in vier specialismen. Dit biedt kansen voor docenten om los te komen van de klassieke docentrol met daarbij behorende verplichtingen, maar te kiezen voor de rol (of rollen) die het beste past bij hun oriëntatie (mens- of zaak gedreven) en persoonlijkheid (meer introvert of extravert).
Deze docentgerichte benadering leidt tot het inzicht dat het proces van flexibilisering van onderwijs kansen biedt voor de professionele ontwikkeling en het werkplezier van docenten. Vanuit het Human Resource (HR) perspectief van onderwijsorganisaties is dit ook aantrekkelijk omdat dit bij kan dragen aan meer gemotiveerde en daardoor meer tevreden medewerkers. Tegelijk roept dit ook nieuwe HR-vragen op als: hoe trainen we docenten in hun nieuwe rollen? Hoe gaan we om met het aannemen van nieuwe mensen? Wat verwachten we van hen? Wat gaat dit betekenen voor de lerarenopleidingen en de invulling van de sectorbrede kwalificatie Basis Didactische Bekwaamheid (BDB)? Maar ook: welke effecten gaat dit hebben op het functiehuis?
Een andere belangrijke vraag is hoe we de verschillende rollen verder in gaan vullen. En daarvoor is het cruciaal om te begrijpen wat dan precies aantrekkelijk onderwijs is voor de student. Deze vraag zal daarom centraal staan in ons volgende artikel.
Dit artikel is gebaseerd op een initiatief van een aantal hoger onderwijsbestuurders die, in gesprek met docenten en studenten, samen nadenken over flexibilisering van het hoger onderwijs. Dat gebeurt in de vorm van een zogenaamd Flexlab, waarbij het doel is om ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren. Ideeën en inzichten die deze inspirerende bijeenkomsten hebben opgeleverd, worden verwerkt in een aantal artikelen, waarvan dit de eerste is.
