Het bestaan van een universiteit is geen gegeven
“Mensen die dachten dat het bestaan van een universiteit een gegeven is vergissen zich.” Met die woorden opende rector Rianne Letschert de 43e Dies Natalis van Maastricht University waar zij onder andere Michael Ignatieff, rector van de Central European University (CEU) verwelkomde. “Recent zag de CEU zich genoodzaakt te verhuizen uit Budapest naar Wenen. We hebben ze ruimte aangeboden hier in Maastricht. Het was hun enige fout die niet aan te nemen.”
Kamer en kabinet bezorgd over vertrek van Hongaarse universiteit.
Monica Claes, die als promotor van Ignatieff hem zijn (korte) laudatio mocht geven schetste een beeld van een universiteit in het midden van een politieke storm. “De academische vrijheid is onder belegering. Het is een unieke situatie dat een universiteit wordt verbannen uit een Europees land.” Ze prees de Canadees vanwege zijn strijd voor academische vrijheid en zijn vermogen om goed naar zijn tegenstander te luisteren. “Hij probeert te begrijpen waarom hij niet langer welkom is.
“Ik neem dit eredoctoraat met veel plezier aan, ook namens de CEU.” Ignatieff begon met te stellen dat de aanvallen op de instelling louter van politieke aard zijn geweest. “De regering [van Orbán] heeft nooit enig commentaar gehad op het niveau of de kwaliteit van ons onderwijs. Daar was geen reden toe en toch zijn wij constant gedwarsboomd. Elke keer dat we akkoord gingen met hun eisen was er altijd wel weer een volgend probleem.” De continue afbreuk van de universiteit, hoe klein die stapjes ook waren, dwongen de CEU recentelijk het land te verlaten.
Damned if you do, damned if you don’t
Universiteiten zijn misschien wel de oudste instituten met zelfbeschikking in de wereld, maar dat maakt ze niet minder kwetsbaar volgens Ignatieff. “Het nieuwe wapen dat tegen de academische vrijheid wordt ingezet is het ophitsen van het volk tegen de elite, of het nu rechters, hoogleraren, schrijvers of journalisten zijn. Het is een ‘weaponised democracy’ waarin eenieder die de meerderheid durft tegen te spreken, op basis van de wet, feiten of redelijkheid, verdacht is.”
Universiteiten moeten volgens Ignatieff altijd de grotere partij zijn maar makkelijk is dat niet. “Universiteiten zijn niet politiek en dat moeten we ook niet willen zijn. Door ons wel te verbinden met een politieke stroming verzwakken we allen onszelf.” Dat betekent overigens niet dat studenten en academici niet de ruimte moeten hebben om zich politiek te uiten of te demonstreren, eerder het tegenovergestelde. “Er moet juist ruimte zijn voor alle stemmen, hoe dissonant ze ook zijn.”
Maar moeten universiteiten zich dan ook niet verdedigen wanneer ze direct aangevallen worden? In gesprek met ScienceGuide stelt Ignatieff van wel, en neemt daarbij het afschaffen van de opleiding Gender Studies als voorbeeld van hoe moeilijk die keuze kan zijn. “Zodra je jezelf in zo’n situatie verdedigt krijg je gelijk de beschuldiging dat je politiek bedrijft. Je wordt uitspraken ontlokt die je richting de politieke arena trekken, en zodra je die betreedt maken ze gehakt van je.”
Toch heeft Ignatieff het geprobeerd, het bedrijven van wat hij zelf non-politieke politiek noemt. “Wij kwamen in dat geval simpelweg op voor het feit dat gender studies een wetenschapsgebied is net als zoals scheikunde of biologie.” Dat de Hongaarse overheid alles, van gender tot migratie, heeft gepolitiseerd en van een zware emotionele lading heeft voorzien maakt dat het zo moeilijk is een echt open gesprek te voeren.
Wie doet het licht uit in de Hongaarse academie?
Zwijgen is echter ook geen optie vervolgt hij. “Ze walsen compleet over je heen als je niets doet.” Want alhoewel het van buitenaf misschien lijkt alsof het huidige politieke klimaat in Hongarije alleen een bedreiging is voor de CEU is dat beeld misleidend. “Elke buitenlandse journalist die in Hongarije is klopt direct bij mij aan om mij allerlei uitspraken te ontlokken. Maar evengoed staat de Hongaarse academie onder enorme druk van de overheid.”
De Hongaarse evenknie van de KNAW wordt steeds verder in een hoek gedreven vertelt Ignatieff. “Inmiddels zijn ze al 60% van hun budget kwijtgeraakt en ze vragen zich al af wie straks het licht uit komt doen.” Hij geeft toe dat de Hongaarse Academie een andere – minder confronterende – lijn heeft bewandeld. “Maar de gesprekken achter gesloten deuren hebben hen evengoed niet verder gebracht. Wij zagen dan ook als enige keus om ons steeds op die academische vrijheid te beroepen.”
Weaponised democracy
Tijdens zijn speech in de Sint Janskerk trekt Ignatieff dan ook een pijnlijke conclusie. “Onze ervaring heeft de wereld wederom geleerd dat academische vrijheid niet gedijt onder autoritaire regimes.” Staten met een eenpartijensysteem, waaronder hij Turkije, China en ook Hongarije schaart, proberen allemaal om universiteiten onder de directe controle van de partij te brengen. “Academische vrijheid en de democratische rechtsstaat zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.”
Die verbintenis komt voort uit een enkele waarde die volgens Ignatieff alle aanwezigen delen. “We zijn het over een ding eens, en dat is dat er zoiets is als kennis. En dat ons doel is die kennis met elkaar te delen en zodoende diens fragiele rijk te vergroten.” Het huidige politieke klimaat ziet hij als een directe aanval op kennis zelf waarin nagenoeg elk thema emotioneel geladen wordt en omgezet in woede. “We moeten ons blijven realiseren wat onze opdracht is. Dat is, in de woorden van de grote Oost-Europese filosoof Jan Patocka: te zorgen voor de ziel. Kennis kan een ziel repareren. Dat is in de kern wat een universiteit moet doen.”
Europa moet blijven zorgen voor de ziel
Met de blik naar binnen heeft Ignatieff ten slotte nog wel een belangrijke waarschuwing voor universiteiten. “We zijn als academici al snel geneigd om in onze rol van curatoren te treden. Om goed te keuren wat wij zelf in onze links-liberale hoek prettig vinden om te horen. Wanneer we dat doen staan wij evenmin in dienst van de samenlevingen die wij horen te dienen en verliezen we onze positie.”
