Plan S moet ook ruimte bieden aan andere vormen van open access publiceren

Het in september 2018 gelanceerde Plan S streeft ernaar om vanaf 2020 wetenschappelijke publicaties die het resultaat zijn van onderzoek dat met overheidssubsidies wordt gefinancierd, te publiceren in tijdschriften of platforms die aan de regels van open access voldoen. Is dit streven voldoende voor resultaten van praktijkgericht onderzoek zoals dat bij hbo-instellingen plaatsvindt?

Meer vormen van praktijkgericht onderzoek

Sinds 2016 wordt de kwaliteit van onderzoek in een hbo-instelling beoordeeld conform het Brancheprotocol Kwaliteit Onderzoek van de Vereniging Hogescholen (Vereniging Hogescholen, 2016). Dit protocol kent vijf standaarden. Voor Plan S zullen met name standaard 3 en standaard 4 van belang zijn. Het verdient daarom de moeite om te onderzoeken hoe deze zich verhouden tot Plan S.

Standaard 3 luidt:

“Het onderzoek van de onderzoekseenheid voldoet aan de standaarden die in het vakgebied gelden voor het doen van onderzoek”.

Standaard 4 is geformuleerd als:

“De onderzoekseenheid realiseert voldoende relevantie op het gebied van:

• de beroepspraktijk en de samenleving;
• onderwijs en professionalisering;
• kennisontwikkeling binnen het onderzoeksdomein.

Het onderzoek heeft in voldoende mate impact op de hiervoor omschreven gebieden”

De toelichting bij standaard 3 vermeldt: “Voorop staat dat praktijkgericht onderzoek valide en betrouwbaar is. De onderzoekseenheid beschikt over een geëxpliciteerde standaard voor het voorbereiden, uitvoeren en het evalueren van praktijkgericht onderzoek. […] Het onderzoek is/wordt uitgevoerd volgens de methodologische regels, de onderzoeks- en beroepsethiek en de waarden die binnen het vakgebied en het onderzoeksdomein gelden. Bij de visitatie vormt de visitatiecommissie zich, door middel van een a-selecte steekproef, een oordeel over de mate waarin de onderzoeksprocessen in overeenstemming met de geëxpliciteerde standaard worden uitgevoerd.”

Wanneer de resultaten in een peer-reviewed publicatie beschikbaar zijn, draagt dat bij aan bewijs voor voldoen aan standaard 3. Standaard 3 doet echter geen uitspraak over de verplichting voor dergelijke publicaties om aan te tonen dat aan deze standaard is voldaan en biedt daarmee de onderzoekseenheid de ruimte naar alternatieve bewijsvoering te zoeken.

Diversiteit in output

Resultaten van praktijkgericht onderzoek kennen echter meer vormen en met name voor het voldoen aan standaard 4 zijn alternatieve vormen dan alleen de wetenschappelijke publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift ook essentieel. De kennisontwikkeling die bij standaard 4 wordt genoemd zegt daar het volgende over. “Het onderzoek aan hogescholen levert een bijdrage aan de kennisontwikkeling binnen het desbetreffende onderzoeksdomein. Kennis en inzichten worden via uiteenlopende kanalen aan de diverse doelgroepen overgebracht, bijvoorbeeld via: publicaties, bijdragen aan professionele bladen, artefacten, proefopstellingen, prototypes, voordrachten en presentaties of via uiteenlopende media zoals internet, kranten, radio en tv.”

Voor maximale toegankelijkheid van resultaten van praktijkgericht onderzoek zou Plan S dus ook aandacht moeten hebben voor (waar mogelijk) open access beschikbaarheid van die andere genoemde vormen. Te denken valt aan open access toegang tot de krantenartikelen en bijdragen in professionele bladen (bijvoorbeeld (para)medische tijdschriften); indien sprake is van softwareontwikkeling moet de code als open source beschikbaar zijn. Vaak worden resultaten van praktijkgericht onderzoek verwerkt in leermateriaal voor de opleiding. Dergelijke leermaterialen zouden als Open Educational Resources beschikbaar moeten komen.

Onvoldoende aandacht voor andere output

In de implementatierichtlijn van Plan S staat vermeld dat Plan S van toepassing is op alle wetenschappelijke output die wordt beoordeeld volgens aanvaarde normen binnen relevante disciplines en is gebaseerd op resultaten van onderzoek dat geheel of gedeeltelijk wordt gefinancierd door de leden van cOAlition S. Daarnaast moedigt cOAlition S sterk aan dat onderzoeksgegevens, preprints en andere onderzoeksresultaten openlijk toegankelijk worden gemaakt, met inachtneming van de gebruikelijke juridische en ethische overwegingen.

Deze formulering zou betekenen dat de andere vormen van praktijkgericht onderzoek zoals eerder vermeld ook onder het aandachtsgebied van Plan S vallen. Omdat in het streven van Plan S echter nadrukkelijk alleen wetenschappelijke publicaties en Open Access journals en platforms worden genoemd, bestaat het risico dat onvoldoende aandacht bij andere vormen van output wordt gegeven door subsidieverstrekkers en onderzoekers in het hbo. Voor de optimale verspreiding van kennis die door Open Access toegankelijkheid wordt bereikt zou dit een gemiste kans zijn. Ik pleit daarom voor aanscherping van de implementatierichtlijn, bijvoorbeeld door het expliciet benoemen van de andere vormen van onderzoeksresultaten.

In het verlengde daarvan zouden subsidieverstrekkers bij beoordeling van voorstellen voor praktijkgericht onderzoek de kwaliteit van de aanvragende onderzoeksgroep ook moeten bepalen door niet alleen te kijken naar de wetenschappelijke publicaties die uit eerder onderzoek zijn geresulteerd, maar ook de andere resultaten mee te nemen.