“Normaliter reageer ik niet op een politieke proefballon”

Een journalistieke analyse begin je doorgaans niet met een eigen ervaring. Sterker nog, woorden als ‘ik’ en ‘mijn’ zijn uit den boze. Het artikel krijgt dan de sfeer van een opinie. Laat ik dit principe voor dit artikel even overboord hebben gegooid. Want de uitspraken rondom universiteiten en journalisten van de grote winnaar van de Senaatsverkiezingen komen dermate dichtbij, dat het idee creëren dat er geen persoon achter dit artikel zit volstrekte onzin lijkt.

Het meldpunt

Op hoekjes van kranten maak ik chronologische tijdslijnen. Met ballonnetjes leg ik verbindingen tussen begrippen als meldpunt, Duisenberg, academische vrijheid, leiderschap, gedragscodes, KNAW en linkse docent? Ik zit al een week lang alles wat er in de nasleep van de laatste verkiezingen gebeurt chronologisch bij te houden.

Andere media komen met analyses van het gedachtegoed van Baudet. Onder het mom van de ‘Nieuwe schoolstrijd’ roept Forum voor Democratie (FvD), via het Renaissance Instituut op om “persoonlijke politieke opvattingen” in het onderwijs te melden. Het plan voor een meldpunt indoctrinatie wordt bij Jinek geclaimd door voormalig docent Harm Beertema (PVV) ‘Het is een goed idee, want het is mijn idee.’ Een Kamerlid van de VVD ziet deze linkse indoctrinatie al sinds 1968, zegt hij.

De minister spreekt zich uit. “We moeten de academische vrijheid beschermen, niet verdacht maken.”

Baudet zegt dat de samenleving wordt ondermijnd door onze universiteiten.Ik vind dit zeer kwalijk.We moeten pal staan voor de wetenschap. De samenleving is gebouwd op het werk & kennis van wetenschappers & docenten.We moeten de academische vrijheid beschermen,niet verdacht maken.

— Ingrid van Engelshoven (@ivanengelshoven) 21 maart 2019

Kamerlid Paul van Meenen (D66) vraagt tevergeefs een Kamerdebat aan. De VSNU, in een lastig parket vanwege de uitspraken uit het verleden van hun voorzitter Pieter Duisenberg toen nog in functie als Kamerlid voor de VVD, laat via de website weten ‘de universiteiten, verenigd in de VSNU, staan pal voor de academische vrijheid, hebben alle vertrouwen in hun docenten en nemen ferm afstand van dit meldpunt.”

Meer dan 800 docenten en onderzoekers ondertekenen een open brief. Ze zijn werkzaam aan de Nederlandse universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstituten, en zijn ‘verontrust en gealarmeerd over de recente activiteiten en uitspraken van de politieke partij FvD en partijleider Thierry Baudet.’ Bestuurders blijven eerst stil, maar na verschillende oproepen van wetenschappers en docenten komen ook van hen uitspraken. Allemaal op twitter, dat wel.

KNAW-advies: juridische kaders

Mijn vraag: ‘In hoeverre is een meldpunt van FvD anders dan het lopende debat over academische vrijheid?’ Een debat dat begin 2017 begon bij de motie van toenmalig Kamerlid Pieter Duisenberg aangaande zelfcensuur en een gebrek aan diversiteit van perspectieven aan Nederlandse universiteiten.

Duisenberg roept de KNAW op om dit verschijnsel te onderzoeken. De KNAW-commissie komt tot een volgende conclusie: ‘’De beginselen van behoorlijke wetenschapsbeoefening ‒ bestaande uit juridische kaders, gedragscodes en institutionele mechanismen ‒ vormen tezamen een goede basis voor het waarborgen van de vrijheid van wetenschapsbeoefening in Nederland. Er zijn geen signalen dat er structureel sprake is van een beperking van deze vrijheid.”

Rector van mijn eigen alma mater, Carel Stolker, vertelt mij over zijn visie op deze discussie. “Ik vond het advies van de KNAW waarnaar ook de brief van de bezorgde academici verwees net iets te gemakkelijk.” De president van de KNAW [Wim van Saarloos, red] toonde zich oprecht blij met het commentaar van Stolker destijds dat hij publiceerde onder de titel: ‘Vrijheid van wetenschap – Drie steentjes in een rustige KNAW-vijver’.

Carel Stolker vond dit advies van de KNAW destijds te licht en te gemakkelijk en riep ook bestuurders op om mee te denken over het beschermen van de academische vrijheid. “Wat jammer was, en dat heb ik daar ook meer in het algemeen gezegd, dat we niet konden discussiëren over een concept-rapport van de KNAW, maar over een afgerond verhaal. Dat moet in de toekomst anders, althans als de KNAW het ‘geweten van de Nederlandse wetenschap’ wil zijn.”

Als voormalig decaan en rector magnificus van Baudet en werkgever van hoogleraar Paul Cliteur, toekomstig senator (#2 op de lijst voor de Eerste Kamer namens FvD) en verbonden aan het wetenschappelijk instituut van de partij, is Stolker al vaak gevraagd om de academische vrijheid te verdedigen.

Toch geeft Stolker aan ditmaal pijnlijk getroffen te zijn door de oproep van het meldpunt voor linkse indoctrinatie. “Want weet wel wat je doet als je niet-gefundeerde twijfel zaait over de fundamenten van de wetenschap en over wat universiteiten doen. Die ondermijnende taal van de speech doet bovendien geen recht aan de werkelijkheid aan de universiteit.”

De rector weet ook niet waar de onvrede van Baudet en Cliteur vandaan komt. “Niemand in Leiden heeft Baudet noch Cliteur academisch een strobreed in de weg gelegd.” Naast de interne waarden van de universiteit, wijst Stolker ook naar het wereldwijde systeem voor kwaliteitszorg. “Daarin gaan docenten en onderzoekers met hun peers – en dus niet met bestuurders of met de rijksoverheid – in gesprek over de kwaliteit van dat onderzoek en onderwijs. Denk aan de visitaties, maar denk ook aan de peer review voor tijdschriften, of aan de procedure die we hebben bij het verlenen van de doctorsgraad. Het is in Nederland mooi in balans: academische vrijheid en aandacht voor de kwaliteit.”.”

Stolker is zelf al een paar jaar met dit thema bezig. Zijn collega Rianne Letschert (UM) herkent de discussie ook niet. “Er is bij mij slechts een casus bekend van een docent die zich in colleges op zo’n manier uitliet over de president van de Filipijnen, Rodrigo Duterte, dat studenten zich hier erg ongemakkelijk bij voelden. Er werd gevraagd of ik het contract niet wilde verlengen. Maar dit is niet hoe dit werkt.”

Toch sprak ook Letschert zich uit op Twitter. “Studenten worden opgeroepen om in de colleges docenten te filmen en dit te delen. Dit geeft mij een akelig gevoel van wantrouwen. Het is stemmingmakerij, waar ik mij van wil distantiëren.” Letschert legt verder uit waarom een onveilig gevoel zou kunnen ontstaan in de collegezalen. “In een tijd waarin iedereen met een camera op zak loopt. Willen we dat studenten stoppen met de discussie en het gesprek en naar de telefoon grijpen?”

Wantrouwen tegen beroepsgroep

Op de dag van mijn deadline voor dit artikel wordt het idee dat het meldpunt ook zou gaan om het filmen van docenten ontkracht door een extra toevoeging op de website van het meldpunt. ‘FvD respecteert vanzelfsprekend de privacy van leraren en schoolbestuurders,’ zo luidt de tekst nu.  Wellicht is dit hangijzer te heet in de lopende onderhandelingen voor de gedeputeerde staten?

Ook volgt er een brief van Paul Cliteur, waarin hij de discussie als volgt omschrijft: ‘Als een bepaalde praktijk verwerpelijk is, dan moet dat toch aan de orde kunnen worden gesteld? En waarom zou onderzoek naar rechtse indoctrinatie wel mogen, maar als het gaat om linkse indoctrinatie ineens niet?”

Heeft Cliteur hier een punt? Mag je onder het mom van academische vrijheid vragen om ervaringen van gebruikers van het onderwijs? 

“Ja en daar zit precies het probleem. Jij wilt als journalist van iemand horen wat hier fout aan is. En er is niks fout aan dit meldpunt, juridisch gezien. En toch klopt dit niet.’ ” Dit zijn de woorden van een Universitair hoofddocent, die mij op de valreep nog even sterk de les leest, vanwege een volgende carrièrestap is anonimiteit op dit onderwerp geboden.

“Deze situatie vraagt van jullie journalisten en van ons wetenschappers om nu toch de vlucht in objectiviteit los te laten en een normatief standpunt in te nemen. Docenten melden vanwege vermeende politieke inhoud van hun lessen klopt gewoon niet. Wanneer is iets dan te links? Kan je mij dat vertellen?”

Gijzelingsdrama media en onderwijs

Nienke Meijer, collegevoorzitter van Fontys Hogescholen en portefeuillehouder Lerarenopleidingen in het bestuur van de Vereniging Hogescholen spreek ik als laatste en ik leg eerlijk uit dat ik worstel met dit artikel. “Jouw worsteling als journalist is een persoonlijk dilemma, precies dat.”

Het persoonlijk dilemma waarover Meijer het heeft past bij de keuze die je als journalist voelt rondom objectiviteit. Want geen standpunt innemen, geen keuze maken, iets objectief als een proces willen benaderen, hoe ver gaat dat?

Als collegevoorzitter van de grootste lerarenopleider van Nederland stelde zij deze week daarom een officiële verklaring op met de titel ‘Wij zijn trots op onze docenten’. “Ik spreek mij normaliter niet uit als het gaat om nieuwe politieke proefballonnetjes, maar nu moet ik wel voor deze groep gaan staan.”

“Deze zet dwingt ‘ons’ mee te gaan in een discussie die wordt gevoerd door politiek, onderwijs en media. Niet met de intentie om het er met elkaar over te hebben of om een probleem op te lossen, maar ten bate van de politieke aandacht. En dat is erg succesvol gebleken, want iedereen schrijft over dit meldpunt terwijl het geen verschil zal maken.”

Dit is wat Meijer de driehoek van het gijzelingsdrama noemt. “Hoe dieper we ingaan op de inhoud, hoe dieper we in het gijzeldrama belanden. Als je je mond houdt, omdat je niet mee wilt praten over een valse probleemstelling, dan bevestig je het gevoel dat er een probleem is. Je komt dan bijvoorbeeld als onderwijsbestuurder niet op voor je personeel. Als je wel meepraat, dan geef je toe aan het appel voor media en politieke aandacht.”

Waarom de collegevoorzitter mij hierover dan wel te woord wil staan komt door precies dat onderbuikgevoel: het creëren van een schadelijke beeldvorming en het wegzetten van een gehele beroepsgroep. “Dat de docenten die bij ons worden opgeleid het probleem zouden zijn. Dat zij met hun manier van lesgeven een hele generatie zouden schaden. Dat ‘wij’ onschuldige leerlingen en studenten moeten beschermen tegen dit kwaad.”

Het is prettig om aan het einde van een artikel een balans op te kunnen maken, maar een rond verhaal is de discussie rondom vrijheid in het hoger onderwijs allerminst. Duidelijk is dat een nieuwe opkomende politieke partij een al lopend debat nieuw leven inblaast. Daarbij is de focus verschoven van kritiek op de juridische kaders, gedragscodes en institutionele mechanismen naar wantrouwen naar een gehele beroepsgroep. Van dit laatste nemen bestuurders in hoger onderwijs afstand. Waakzaamheid en extra zelfreflectie is geboden, zowel in het onderwijs als in de media.