Leenstelsel slachtoffert op één avond: Özdil en Van Engelshoven

De volgende week afzwaaiende Kamervoorzitter Ankie Broekers-Knol was bang dat het debat over de renteverhoging tot drie uur in de nacht zou duren, en dat was geen onterechte zorg. Op dinsdagavond kreeg de minister van onderwijs een uitermate kritische Senaat tegenover zich, waardoor het debat tot laat in de avond duurde.

Van Engelshoven leek uiteindelijk niet in staat om de oppositie te overtuigen van nut en noodzaak van de renteverhoging op de studieschulden. Zij gaat in overleg met het kabinet en komt maandag, een dag voordat het wetsvoorstel in stemming wordt gebracht, met een reactie. Alles lijkt erop dat daarmee de renteverhoging op de studieschulden nu van tafel is.

Renteverhoging gaat studenten duizenden euro’s kosten

Het wetsvoorstel behelsde om de rente op studieschulden te koppelen aan de tienjaars-rente op de staatsschuld in plaats van de huidige vijfjaarsrente. Met een gemiddelde studieschuld van €21.000 zouden oud-studenten ruim €5000 extra moeten betalen.

Spervuur aan vragen

De minister was nauwelijks klaar met haar inleiding voordat ze een spervuur aan vragen over zich heen kreeg. Dat was een voorbode voor hoe de hele avond eruit zou zien. Op vrijwel geen enkel punt leek zij de Kamer te kunnen overtuigen in haar beantwoording. Het grote probleem daarbij was dat zij niet alleen de oppositie niet wist te overtuigen, ook het recent uit de VVD-fractie gezette Eerste Kamerlid Anne-Wil Duthler bleef bij haar twijfel over dit wetsvoorstel. Daarmee lijkt het wetsvoorstel nipt geen meerderheid te krijgen als het volgende week in stemming zou worden gebracht op de laatste dag waarop de huidige Senaat bijeenkomt.

De meest voorname zorg van de Senaat is dat de opbrengsten van dit voorstel niet terugvloeien naar het onderwijs, maar bedoeld zijn om de overheidsfinanciën op orde te houden. Bovendien was de oppositie van mening dat de toegankelijkheid van het hoger onderwijs verder onder druk zou komen te staan. En werd er volgens mede-architecten van het leenstelsel PvdA en GroenLinks gebroken met de randvoorwaarden van het leenstelsel, zoals die in 2014 tussen de partijen waren afgesproken.

In de tweede termijn van de Eerste Kamer bleek dat de zorgen en bezwaren rondom dit wetsvoorstel allerminst weggenomen waren, alleen CDA, VVD en CU steunden de minister. Opvallend was dat ook de D66-fractie nog niet overtuigd leek te zijn. De zorgen rondom stress en studiedruk als gevolg van het huidige leenstelsel en de renteverhoging waren nog niet weggenomen bij de onderwijswoordvoerder Alexander Rinnooy Kan. “Veel van wat wij gehoord hebben, was eigenlijk al wel bekend. Wat bekend was, werd ook nog met grote regelmaat herhaald. Maar wij hadden serieuze zorgen. Ik kan niet zeggen dat die zorgen compleet zijn verdwenen.”

In een korte reactie aan het einde de tweede termijn liet de minister weten dat zij zich gaat beraden over dit wetsvoorstel. “Ik stel vast dat dit wetsvoorstel niet op veel steun en draagvlak in deze Kamer kan rekenen. Ik zal deze constatering morgen meenemen naar het kabinet, zodat wij daarover kunnen beraadslagen. Ik zal u voor de stemmingen aanstaande dinsdag de uitkomst van dat beraad mededelen.” Op de vraag van Kamervoorzitter Ankie Broekers-Knol of dit maandag zou lukken knikte ze instemmend.

De opbrengsten van het wetsvoorstel liggen nog ver in de toekomst. Het zou namelijk oplopend in 2060 uiteindelijk €226 miljoen structureel opbrengen. Echter nu is nog niet duidelijk wat de gevolgen zijn van het intrekken van het voorstel voor de begroting van OCW. In antwoord op een vraag van het CDA op dit punt wilde de minister hier nog geen reactie opgeven. “Ik sta hier om een wetsvoorstel te verdedigen. Ik ga niet speculeren over waar het kabinet de oplossing gaat zoeken in het onverhoopte geval dat het wetsvoorstel niet wordt aangenomen. Dat is echt ter bespreking in het kabinet.”

Bijzondere avond voor het leenstelsel

Het was om meerdere redenen een opzienbarende avond voor het leenstelsel, dat vijf jaar geleden op de woensdag voor Hemelvaart het daglicht zag. Toen bereikten GroenLinks, D66, de VVD en de PvdA een akkoord, nadat de toenmalige onderwijswoordvoerder Jesse Klaver maandenlang onderhandeld had (met name met de VVD) over de voorwaarden van terugbetaling van het stelsel.

Twee weken geleden was het hoger onderwijswoordvoerder van GroenLinks Zihni Özdil die zijn steun introk voor het leenstelsel. Volgens hem waren de beloften niet waargemaakt. Zo staat de toegankelijkheid onder druk en was er volgens hem niet voorgeïnvesteerd in de kwaliteit van het hoger onderwijs. Dit standpunt had hij niet overlegd met de fractie. Toch trok de partijleider Jesse Klaver twee dagen later ook zijn steun in voor het leenstelsel.

In tegenstelling tot Özdil was hij nog wel van mening dat het een goed stelsel is maar dat studenten nu eenmaal niet over de leenangst komen en dat was de reden dat hij aan zijn achterban beloofde om met een alternatief te komen. Aanstaande zondag zouden de onderwijswoordvoerders van GroenLinks uit de Eerste en Tweede Kamer nog met de jongerenafdeling Dwars in gesprek gaan om alternatieven te bedenken.

Heimelijk gesprekken opgenomen

Nu blijkt dat het leenstelsel tot hevig conflict heeft geleid tussen de partijleiding en Özdil. Hij moest naar eigen zeggen op gesprek komen bij Jesse Klaver. In dat gesprek heeft hij te verstaan gekregen dat hij ieder alternatief waarmee de partij zou komen zou moeten steunen. Özdil probeerde tevergeefs dit gesprek heimelijk op te nemen. Dit heeft hij ook laten weten aan de vertrouwenspersoon in de fractie en die heeft dat vervolgens gemeld aan Klaver, zo meldde de Volkskrant gisteravond. Daarmee had de fractievoorzitter van GroenLinks genoeg reden om het Kamerlid verder onder druk te zetten om de fractie te verlaten.

Deze koerswijziging bracht het GroenLinks-Kamerlid niet alleen in aanvaring met zijn eigen partij, maar ook met de leenstelselcoalitie-genoten van D66. Twee weken geleden werd Özdil hard aangepakt door het Kamerlid Paul van Meenen en minister Van Engelshoven. Die laatste verweet hem dat hij studenten alleen maar angst aanpraatte.

In een korte reactie liet het afgetreden Kamerlid weten teleurgesteld te zijn, maar ook strijdbaar. “De afgelopen twee jaar heb ik met veel trots mijn Kamerlidmaatschap voor GroenLinks vormgegeven. Dat ging met veel pieken en dalen. Een piek is dat voor GroenLinks het leenstelsel niet langer in steen gebeiteld is. Een dal is dat dat ook tot een vertrouwensbreuk heeft geleid.”

Lang geprobeerd om afspraken te maken 

Niet veel later kwam ook de partijleider met een reactie waaruit duidelijk werd dat er al langer onrust was in de fractie rondom de persoon Özdil. “Ik wil benadrukken dat er niet een inhoudelijk meningsverschil speelde. We hebben lang geprobeerd met Zihni afspraken te maken over het verbeteren van zijn functioneren. Maar hij bleef afspraken keer op keer schenden, schond de onderlinge vertrouwelijkheid en vertoonde ontoelaatbaar gedrag waardoor collega’s zich niet meer veilig voelden.”

Het moddergooien leek daarmee niet tot een einde te zijn gebracht, een paar uur later kwam Özdil wederom met een reactie waarin hij sprak over karaktermoord. “Ik heb mijn Kamerlidmaatschap naar eer en geweten geprobeerd in te vullen. Politiek gaat over meer dan fractiediscipline. Het gaat ook over authenticiteit, over koers houden. Zonder last of ruggespraak. Die overtuiging heeft mij in botsing gebracht met de leiding. Ik vind het dan ook ontzettend jammer dat de partijleiding voor karaktermoord heeft gekozen. En mijn functioneren ter discussie stelt. Ik zag een rechtvaardig en toegankelijk onderwijsstelsel als missie.”