Buitenlanders, werkgevers of belastingbetalers: wie gaat de basisbeurs betalen?
In Nijmegen bespraken de leden van GroenLinks, zondagmiddag de alternatieven voor het leenstelsel. Dit debat binnen de partij is onlangs in een stroomversnelling gekomen, omdat het inmiddels opgestapte Kamerlid Zihni Özdil in een interview in Trouw afstand nam van het leenstelsel. Dat kwam in 2014 tot stand met behulp van Jesse Klaver. Dat Özdil voortijdig zonder overlegd afstand nam van het leenstelsel werd een conflict tussen Klaver en Özdil. Vorige week werd bekend dat de onderwijswoordvoerder van GroenLinks moest opstappen.
Leenstelsel slachtoffert op één avond: Özdil en Van Engelshoven
De discussie over het leenstelsel speelt al langer binnen de partij. Het GL-congres heeft begin dit jaar een motie aangenomen om alternatieven te bedenken. Lisa Westerveld, en Eerste Kamerlid Ruard Ganzevoort belichtten de stand van zaken omtrent het leenstelsel. Ook kwam oud-LSVb-bestuurder Janos Betko een aantal varianten bespreken. Opvallende aanwezige bij deze discussie was Zihni Özdil die ook nu als betrokken GroenLinks-lid wilde nadenken over alternatieven.
“Ik zie Zihni instemmend knikken”
Allereerst was het woord aan Lisa Westerveld die kort toelichtte dat het vandaag niet zou gaan over het vertrek van Özdil uit de Kamer. “Ik ga vanmiddag vertellen wat Zihni en ik hebben gedaan in de Tweede Kamer en wat wij hebben ingebracht. Het lijkt me goed om even te benadrukken dat wij met z’n allen hebben afgesproken om het met elkaar inhoudelijk te hebben over het leenstelsel. Er is natuurlijk wel veel gebeurd de afgelopen weken. Ik zie Zihni instemmend knikken.’”
Het Eerste Kamerlid Ruard Ganzevoort schetste vervolgens een kort historisch perspectief van de studiefinanciering. “Wij hebben twee decennia een basisbeurs gehad, die had een aantal voordelen maar ook een aantal nadelen. Eén van de nadelen was dat het te veel was om van dood te gaan en te weinig om van te leven. Een ander nadeel was dat we daar enorm veel geld aan kwijt waren en dat was geld dat we niet in onderwijs konden steken. Een ander bezwaar was dat als je uit een gezin kwam met hoge inkomens je dan nog steeds precies hetzelfde recht had op die basisbeurs, in vergelijking met iemand die uit een gezin kwam met weinig financiële mogelijkheden.”
Altijd nadruk op het sociale aspect
“Als we substantieel willen investeren in het hoger onderwijs, dan moet je ook kijken naar de hoogte van de basisbeurs was toen de gedachte. Als GroenLinks hebben we daar lang over nagedacht en er zijn allerlei varianten besproken, bijvoorbeeld een studietaks. Altijd heeft bij ons de nadruk niet zozeer op dat lenen gelegen, maar op het sociale aspect.”
Westerveld benadrukte dat zij het samen met Özdil als opdracht heeft gezien om de ontwikkelingen rondom het pas ingevoerde leenstelsel kritisch te volgen. “De afgelopen twee jaar is er ook veel gebeurd er zijn veel debatten geweest over het leenstelsel. Toen ik en Zihni de onderwijsportefeuilles kregen in 2017 vonden wij het ook onze opdracht om te kijken of de afspraken die zijn gemaakt bij de invoering ook worden nagekomen.”
Westerveld benadrukte dat veel afspraken die in 2015 zijn gemaakt niet zijn nagekomen. Zo is niet voldaan aan de voorinvesteringen. Ook is door dit kabinet de lagere vijfjaarsrente losgelaten en die wordt nu verhoogd naar de tienjaarsrente, waardoor lenen duurder wordt en de toegankelijkheid afneemt. “Zihni heeft ook in de Kamer gezegd dat de afspraken niet zijn nagekomen en dat ook de medezeggenschap van studenten medewerkers beter gewaarborgd moet worden. Wij vinden daarom ook dat het niet te verkopen is dat die rente wordt verhoogd.”
Jesse heeft ook een mail gestuurd
In januari 2019 is er op het partijcongres een motie ingediend door DWARS die stelde dat de afspraken van het leenstelsel niet zijn nagekomen en dat er een partijbrede discussie moet worden gevoerd over alternatieven voor het leenstelsel. Westerveld benadrukt dat Özdil met die boodschap van het congres aan het werk is gegaan. “Toen heeft de fractie tegen Zihni gezegd: ‘wij staan open voor die discussie’ en er zijn toen een aantal discussiedocumenten geschreven. Deze discussie is versneld omdat Zihni onlangs in een interview zei: ‘ik wil afstand nemen van het leenstelsel.’ Een paar dagen later heeft Jesse ook een mail gestuurd naar alle leden waarin hij zegt dat hij wil nadenken over een beter stelsel.”
Tot het moment dat GroenLinks met een alternatief komt wordt er in de Eerste Kamer nog gestemd over het wetsvoorstel om de rente te verhogen. Ruard Ganzevoort zette nog eens uiteen waarom hij daar principieel tegenstander van is. “De vijfjaarsrente die nu wordt verhoogd was expliciet een onderdeel van de sociale kant van het leenstelsel. Er is toen expliciet gekozen voor de vijfjaarsrente in het kader van het sociale stelsel. Het was een bewust doel om deze rentesubsidie te faciliteren, omdat de overheid wil investeren in de toegankelijkheid van het stelsel.”
Wat Ganzevoort betreft kan dit wetsvoorstel morgen niet in stemming worden gebracht, alvorens de minister de vragen beantwoord in de Tweede termijn. De minister heeft dat namelijk niet gedaan en begon haar termijn meteen met de mededeling dat zij het wetsvoorstel in de ministerraad zou bespreken omdat er in de Eerste Kamer onvoldoende steun was voor het wetsvoorstel.
Wij weten niet wat de minister doet
Volgens Ganzevoort is het nu nog ongewis wat er met het voorstel zal gebeuren. “Dat zou kunnen betekenen dat zij het wetsvoorstel intrekt, maar zeker weten doen we dat niet want dat heeft ze niet gezegd. Het kan ook zo zijn dat de minister toch het wetsvoorstel in stemming laat brengen, maar dan zal ze toch haar tweede termijn moeten afmaken. We zullen zien wat er dinsdag gebeurt.”
Tegenover de GroenLinks-leden laat Ganzevoort al wel doorschemeren dat er misschien een nieuwe partij in de Kamer dit wetsvoorstel zal steunen in ruil voor iets anders. “Dit voorstel heeft geen steun heeft van de totale oppositie en omdat de VVD 1 zetel is kwijtgeraakt in de Eerste Kamer heeft het kabinet geen meerderheid meer. Als het over de nieuwe Eerste Kamer heen wordt getild die volgende week wordt geïnstalleerd, dan hangt het af van Forum voor Democratie. Maar die zijn tot nu toe fel tegen de renteverhoging. Het is dus een spannende week voor de huidige Eerste Kamer.”
Stimuleren van schulden door de overheid
Vervolgens was het woord aan Janos Betko die een aantal varianten voor het leenstelsel besprak. Betko is oud-LSVb’er en heeft ook Zihni Özdil geholpen bij het opstellen van notities om de Tweede Kamerfractie te overtuigen van varianten voor het leenstelsel. Betko benadrukte dat de mogelijkheden legio zijn. “Je kan een ongelooflijke asociale variant van de studietaks maken afhankelijk van hoe je de paramaters afstelt. Je kan ook een ongelooflijk sociaal leenstelsel maken als je de rente op nul zet en na drie jaar alles kwijtscheldt. Het is dus niet per se een pleidooi voor het een of andere stelsel.”
Betko zette eerst een reeks bezwaren uiteen van het huidige stelsel. “In het leenstelsel is de toegankelijkheid verlaagd ten faveure van de kwaliteit van het hoger onderwijs. Met het afschaffen van de basisbeurs is er namelijk veel geld geïnvesteerd in het hoger onderwijs. Echter er zit wel iets vervelends in het leenstelsel wat ik in 2015 ook al moeilijk vond, namelijk het stimuleren van schulden door de overheid.”
Voorstel van Bussemaker was pas echt asociaal
Betko benadrukte wel dat GroenLinks in 2014 het leenstelsel veel socialer heeft gemaakt dan het aanvankelijke voorstel. “Het mooiste van het stelsel zoals we dat nu hebben is dat je maximaal 4% van je loon per maand terugbetaalt. Als je in het oude systeem een hele hoge schuld had en toch weinig geld verdiende dan kon het zomaar zijn dat je 10% van je loon kwijt was aan je studieschuld. Daar deed het eerste voorstel destijds van Bussemaker – toen GroenLinks nog niet meedeed – niets aan. Dat was pas echt asociaal.”
Vervolgens werden de alternatieven besproken door Betko. Een voorstel was om het bedrijfsleven extra te belasten zodat met de opbrengsten daarvan een studiebeurs voor studenten kan worden betaald. Bedrijven profiteren namelijk van een hoogopgeleide bevolking, zo is de gedachte. Een ander voorstel dat Betko presenteerde was de studiebeurs weer invoeren en die ook fors verhogen evenals het collegegeld. Buitenlandse studenten komen dan niet in aanmerking voor de studiefinanciering en daardoor kunnen die wel meebetalen aan dit stelsel door de verhoging van het collegegeld. Dit plan werd niet met veel enthousiasme ontvangen, omdat de Europese samenwerking dan onder druk zou komen te staan.”
Een meer uitgewerkt plan en overigens niet een nieuw plan is de studietaks, zo legde Betko uit. “Het idee is dat je na je studie extra belasting gaat betalen. Iedereen krijgt een beurs waar die van kan leven: noem het een basisinkomen voor studenten. Pas na je studie ga je terugbetalen. Alleen je hebt geen individuele schuld. Bijvoorbeeld iedere drie jaar die je gestudeerd hebt betaal je 5% extra belasting. Dus als je vijf jaar studeert betaal je vijftien jaar lang 5% extra belasting. Dat geld gaat in een groot afstudeerfonds en vanuit dat afstudeerfonds wordt voor de huidige studenten het basisinkomen betaald.”
Dat betekent dat als je heel veel geld gaat verdienen die 5% extra belasting veel meer is dan wanneer je weinig verdient. Dus dat gaat uit van het idee dat hogere inkomens een veel groter deel terugbetalen. Zij hebben namelijk ook veel baat gehad bij het volgen van die studie.”
Leenangst is geen ding meer
Volgens medestanders van het leenstelsel binnen GroenLinks lijkt deze variant nog het meest op het huidige stelsel. Betko betoogt dat er toch een principieel verschil is. “Er wordt gezegd dat het huidige leenstelsel nog wel het meest lijkt op een studietaks-model, omdat je over 35 jaar maar maximaal 4% van je inkomen betaalt aan terugbetalen. Toch zijn er twee hele grote verschillen. Een studietaks gaat uit van een collectief systeem, iedereen betaalt een bepaald percentage, individuele schuld bestaat niet meer. Het bedrag uit de belastinginkomsten gaat op een grote hoop en iedereen draagt daar een beetje aan bij. Individuele leenangst is dan ook geen ding meer, want als je later niets verdient betaal je ook niks terug.”
Daarnaast zit er volgens Betko nog een groot voordeel aan het studietaks-model. “Het is heel erg nivellerend, mensen die veel verdienen betalen ook een veel groter deel.” Wel zijn er praktische bezwaren, zo legde de oud-LSVb bestuurder uit. “Eén van de grote bezwaren is dat de opstartkosten heel erg hoog zijn. Je hebt heel veel tijd nodig voordat studenten genoeg hebben afgedragen en het fonds gevuld kan worden. De eerste vijftien jaar ben je het fonds aan het voorschieten en dat kost miljarden.”
Een gat van miljarden op de begroting
Ruard Ganzevoort noemde nog een ander probleem. “Wat ik begreep is dat het heel ingewikkeld is om dat studietaks-model in te voeren. Je hebt namelijk een boekhoudkundig probleem. Leningen staan op de balans van de overheid als geld dat men nog gewoon steeds heeft. Want het is geld dat studenten nog terug moeten betalen, maar wel geld dat nog tegoed staat. Als je het geld weggeeft als gift en niet als lening en het later als belasting terug denkt te krijgen staat dat niet meer op de balans van de overheid. Dan heb je opeens een gat van heel veel miljarden.”
Tot slot kwam er vanuit de zaal ook nog de vraag wat de gevolgen van het leenstelsel zijn voor het kopen van een huis. Dat is er niet gemakkelijker op geworden met meer schuld. Het oud-Kamerlid Zihni Özdil die inmiddels de terminologie van de SP heeft overgenomen en spreekt over een ‘schuldenstelsel’ stelde dat wat betreft hypotheekverstrekking er ook beloftes zijn gebroken. “Een van de beloftes bij de invoering van het schuldenstelsel was dat je studieschuld niet zou meetellen voor je hypotheek. Het interessante is dat officieel Bureau Krediet Registratie (BKR) je studieschuld niet mag registreren, maar op de website van BKR staat dat je het zelf wel moet opgeven. Dus als je niet beter weet als student, dan telt die studieschuld wel mee.”
