President Akademie ziet Nederlandse wetenschap afglijden van toppositie

Interview | door Sicco de Knecht
29 augustus 2019 | President van de KNAW Wim van Saarloos constateert bij zijn jaarrede dat de Nederlandse wetenschap te lang heeft moeten interen op investeringen uit het verleden. Hij pleit ervoor om de knoop van afhankelijkheden in het systeem te ontwarren en te investeren in stabiliteit, ruimte en zekerheid naar Duits voorbeeld.
President van de KNAW Wim van Saarloos – Foto: Inge Hoogland

Het lijkt de laatste jaren vaste prik dat de academische jaaropening gepaard gaat met een vurig pleidooi voor meer middelen voor de wetenschap. In het essay dat de huidige president van de KNAW Wim van Saarloos twee jaar geleden schreef met toenmalig president José van Dijck waarschuwden ze dat het vijf voor twaalf was – en nu slaat de klok twaalf uur. “Het is vaker gezegd dat we leven op investeringen uit het verleden, en nu beginnen we het te zien.”

In zijn openingsrede “Ontwar de Nederlandse Knoop” waar ScienceGuide vooraf inzage in had neemt Van Saarloos woorden als ‘zwakheden in het systeem’ en ‘defaitisme’ in de mond, en kijkt hij met jaloezie naar de oosterburen die wel investeren. “De basis van de wetenschap is niet meer op orde. De impactfactoren beginnen sinds twee jaar naar beneden te gaan, op alle gebieden. Dat is zeker zorgelijk te noemen.”

Niet alleen de universiteiten beklagen zich over de in hun ogen dalende investeringen, de KNAW merkt het ook zelf. “Terecht klaagden ook Kamerleden erover dat het lastig is het netto effect van alle plussen en verborgen minnen te bepalen.” Dit jaar voerde het ministerie bijvoorbeeld de loon- en prijscompensatie slechts gedeeltelijk door en de universiteiten en onderzoeksinstituten van KNAW en NWO voelen dat in de portemonnee. “De minister kan dan wel zeggen dat ze Van Rijn budgetneutraal invoert, maar alles bij elkaar scheelt dat toch gewoon bijna twee miljoen op de begroting van de KNAW.”

Knopen ontwarren

Toch heeft de lobby van de zogenaamde kenniscoalitie vooralsnog geen grote investeringen los weten te peuteren. Waar ligt dat toch aan? “Het heeft er onder andere mee te maken dat niemand meer overziet hoe het systeem werkt.” Volgens de Leidse natuurkundige is het wetenschapssysteem zo’n onontwarbare knoop van verwevenheden, belangen en partijen geworden, dat maatregelen vaak tegen elkaar in werken. Het is dan ook niet gemakkelijk om te zeggen op welke plek een investering werkelijk zin zou hebben.

Op de middellange termijn gaan de maatregelen van Van Rijn, op wiens advies een deel van de variabele bekostiging weer vast wordt, erbij helpen dat een aantal afhankelijkheden minder worden maar dat is niet genoeg volgens Van Saarloos. ”Het feit dat de politiek steeds meer delen van het budget specifiek alloceert voor bepaalde doeleinden maakt volgens Van Saarloos dat elke beleidsmaatregel bijna wel een onbedoeld effect moet hebben.

Pieter Duisenberg: “Ons bekostigingsmodel is een verdeelmodel”

“Het budget van NWO is steeds meer vastgelegd door de politiek. Dat is stapsgewijs gegaan en niemand heeft dat doorgehad.” Een jaar geleden riep de VSNU bijvoorbeeld op om €100 miljoen van deze middelen weer terug te geven aan de instellingen, een voorstel dat een luisterend oor vond bij de commissie Van Rijn. “De universiteiten hadden volgens mij onvoldoende door dat als je dat doet, dat je jezelf in de voet schiet.”

Het eerste wat onderzoekers in dienst van de universiteit immers zullen doen is een onderzoeksbeurs aanvragen waardoor de honorering daalt en de aanvraagdruk stijgt. “Laten we weer teruggaan naar een zekere helderheid. NWO is voor de extra, de top-up, en laat universiteiten werken met een stabielere basis.” Een van de voorstellen die Van Saarloos doet is om elke hoogleraar standaard middelen te geven voor twee promovendi; dan ontstaat ook de ruimte om tegelijkertijd de matchingsverplichting af te schaffen.

Zijn dat revolutionaire voorstellen? “Nee,” geeft de president van de KNAW toe, “maar het schept wel stabiliteit, ruimte en zekerheid. Door de invulling van de Vernieuwingsimpuls is het personeelsbeleid van de universiteiten te vaak verschoven naar NWO.“ Van Saarloos ziet teveel vakgebieden waar het de normaalste gang van zaken is dat onderzoekers in principe geen aanstelling krijgen als ze geen eigen geld inbrengen vanuit een beurs. “Wat ik maar wil zeggen is dat dit weer zo’n plek is waar de verknoping naar voren komt.”

Geld voor de Dromenlijst?

Als het gaat om serieuze en brede investeringen verwachtte Van Saarloos feitelijk niet veel van het huidige kabinet Rutte III. “Het appel om langdurig in wetenschap te investeren, zoals de Duitsers doen met toenemende budgetten tot 2030, doe ik met oog op de volgende verkiezingen.” Het feit dat vorige week uitlekte dat minister van financiën Wopke Hoekstra (CDA) een investeringsfonds wil opzetten voor de kenniseconomie stemt hem onverwachts vrolijk.

“We weten er natuurlijk nog het fijne niet van, maar zoals ik het nu begrijp is het een fonds waar je geld kunt lenen. Ik kan er ook best mee leven als dat investeringen zijn die vooral zijn gericht op de economie, waarbij samenwerking met het bedrijfsleven vereist is.” Gevraagd naar wat zinnige investeringen zouden kunnen zijn waar zo’ fonds uitkomst zou bieden wijst Van Saarloos naar de ‘Dromenlijst’ van de KNAW die een paar jaar geleden uitgebracht werd.

“Denk aan investeringen als een onderzoeksboot van NIOZ Het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) is een onderzoeksinstituut dat deel uitmaakt van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Het instituut houdt zich bezig met onderzoek op het terrein van oceanografie, biologie, toxicologie, biochemie en geologie en beschikt onder meer over eigen onderzoeksschepen. . Je zou toch als Nederland, het land van de zee, toch present moeten zijn op dat gebied? Ik denk dat daar weinig mensen op tegen zouden zijn.” Ook ziet hij genoeg aanleiding om te investeren in (KNAW) onderzoeksgebouwen, ICT en bijvoorbeeld de Nederlandse supercomputer. “Die is nodig aan vervanging toe is maar het zou goed zijn als ook de brede universitaire basis versterkt kon worden.”

Chief Science Advisor

Niet alleen op het gebied van wetenschapsbeleid, maar ook op het gebied van advisering (science for policy) binnen de overheid ziet Van Saarloos een eenvoudige optie tot verbetering en ontwarring. Grosso modo gaat het goed volgens hem op het gebied van de lange lijnen, waarover KNAW en andere organen adviseren, maar is de wetenschappelijke kennis onvoldoende geborgd binnen de ambtelijke trajecten.

Hij pleit daarom voor een onafhankelijke Chief Science Advisor (CSA) binnen de overheid, zoals de Angelsaksische landen die hebben. “Wat ik mis zie gaan is dat de overheid zelf heel veel stuurt en beleid maakt, maar daarbij te weinig oog heeft voor de wetenschappelijke kennis.”

“In de hele discussie over de uitwerking van het klimaatakkoord zijn wetenschappers te weinig expliciet betrokken geweest. Dat is wat ik van meerdere mensen terugkrijg.” Wij willen als KNAW meer aandacht aan de brede maatschappelijke thema’s, zoals het klimaat, maar willen geen actiegroep zijn en zijn bovendien niet toegerust om mee te draaien in dit soort intensieve trajecten, zoals de vijf klimaattafels. Een onafhankelijke full-time Chief Science Advisor, die binnen de overheid meekijkt en toegang heeft tot de relevante ministers, kan hiervoor een goede oplossing zijn.”

Meedenken bij brede maatschappelijke heroverwegingen

“Waar het mij vooral om gaat is dat het voor veel politici niet helder is wat er nu wel en niet bekend is over een probleem. Ik vind dat we de politiek daarin moeten helpen.” De vraag is echter of politici erop zitten te wachten om geholpen te worden, zeker als onderdeel van hun eigen strategie is om willens en wetens verkeerde informatie te verspreiden. “Wellicht dat inderdaad niet alle parlementariërs hiervoor open staan, maar ik hoop toch zeker wel het kabinet en de ambtelijke top van ministeries.”

Wat in het buitenland explicit niet de taak is van een CSA, is om voor meer geld voor wetenschap te pleiten. “Het moet iemand zijn die, ook vertrouwelijk, tegen een minister kan zeggen wat de laatste stand van zaken in de wetenschap is of waar men rekening mee moet houden.” Het zijn de onderwerpen als de gasboringen in Groningen en het klimaat waar deze input zeer gewenst zou kunnen zijn. “Ook bij de brede maatschappelijke heroverwegingen op 16 thema’s binnen de overheid, die het kabinet onlangs aankondigde, zou een CSA een belangrijke rol kunnen vervullen.”


In een eerdere versie van dit interview was een figuur te zien waaruit bleek dat de citatie-index van de Nederlandse wetenschap over de gehele linie daalt. Dit figuur is verwijderd omdat het niet correct was.


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK