Kunstonderwijs is cruciaal in het bouwen van vrede
Wat kan het onderwijs betekenen bij het voorkomen van misdaden tegen de menselijkheid? ArtEZ-docent John Johnston schreef mee aan het Report of the Special Rapporteur on the right to education van de VN. De Noord-Ier weet vanuit de historie van zijn land welke – soms kwalijke – rol het onderwijs kan spelen in landen met etnische spanningen en pleit voor een veel centralere rol voor kunsten. “De kunsten worden meestal als iets marginaals gezien, maar in mijn ogen zijn ze op dit vlak juist van onmisbare waarde.”
In het VN-rapport wordt onder meer gesteld dat onderwijs in bepaalde omstandigheden juist de bodem kan leggen voor toekomstige etnische conflicten. In plaats daarvan zou het onderwijs juist de tegengestelde waarden moeten uitdragen, namelijk “acceptatie van jezelf en anderen: een gevoel van erbij horen in een samenleving; kritisch denken; diversiteit en de capaciteit van lerenden om empathie voor anderen te voelen.” Volgens Johnston zijn de kunsten daar bij uitstek toe geëquipeerd.
Onderwijs als splijtzwam
In 2004 werd in Noord-Ierland een jongen vermoord tijdens de etnische conflicten tussen protestanten en katholieken in het land. Drie jaar later ging Johnston in een groot project in gesprek met twee groepen jongeren: de vrienden van de vermoorde jongen en de vrienden van de dader. “Ik ben vier maanden met beide groepen – apart van elkaar – opgetrokken. Ik heb ze gevraagd een kunstwerk te maken waarin ze een kunstwerk te creëren van de andere groep, op basis van beelden en symbolen die ze kennen,” vertelt Johnston.
Na afloop van die vier maanden werden de twee groepen bij elkaar gebracht en werd hen gevraagd om op basis van de gesprekken hun eigen kunstwerk te overdenken en samen een nieuw kunstwerk te maken. “Dat was echt een fantastisch kunstwerk,” herinnert Johnston zich. “Ik vroeg hen ook om antwoord te geven op de vraag wat ervoor gezorgd had dat de jongen was vermoord. Daar kwamen termen als wantrouwen en haat naar voren, maar opvallend genoeg ook onderwijs. Dat was nogal een shock voor het systeem, om te beseffen dat het onderwijs in Noord-Ierland kinderen vooral leerde om apart van elkaar te leven.”
Noord-Ierland is niet het enige land waar Johnston de afgelopen twintig jaar met zijn visie op kunst en onderwijs aan de slag is geweest. Zuid-Afrika, Bosnië, Libanon, Palestina en nu dus bij ArtEZ in Nederland. “Ik werkte in Londen bij Goldsmiths University en ik merkte dat het kunstonderwijs een beetje terzijde geschoven begon te raken. Het ging steeds meer op reproductie en er was minder ruimte voor kritische reflectie. Terwijl dat is wat ik wil doen, nadenken over de betekenen en het doel van kunst.”
Progressief klimaat in Nederland
Een optreden op een conferentie in Lissabon bracht Johnston in contact met ArtEZ hogeschool waar ze op zoek waren naar nieuwe invalshoeken om het kunstonderwijs van inspiratie te voorzien. “Ze wilden in feite veranderen hoe kunstonderwijs wordt gegeven en zochten iemand die het masteronderwijs opnieuw vorm wilden geven. Daar heb ik toen op gesolliciteerd.”
Johnston is heel blij met de ruimte die hij krijgt binnen de opleidingen in Arnhem en Zwolle. “Het is inderdaad wel wat anders als Beiroet of Belfast als het gaat om een historie van conflict, maar Nederland biedt dan weer heel veel ruimte voor discussie. Er wordt progressief gedacht in de kunsten en collega’s zijn oprecht geïnteresseerd. En Nederland speelt met het International Criminal Court en de vele NGO’s die dat aantrekt in Den Haag natuurlijk ook in internationale conflicten een belangrijke rol. Dit is daarom een hele interessante plek.”
Conflict heeft vaak wortels in identiteit
Vanuit zijn expertise in het kunstonderwijs werd Johnston gevraagd een bijdrage te leveren aan het VN-rapport over de rol van onderwijs bij conflicttransformatie. Transformatie inderdaad, en niet zozeer conflictresolutie. “Het gaat inderdaad om transformatie. Dat is een proces dat van onderop moet gebeuren en na een conflict heb je daar zeker een paar jaar voor nodig.” Een belangrijke rol is daar volgens Johnston weggelegd voor kunst.
“Er is heel veel onderzoek gedaan naar identiteit. Tachtig procent van de conflicten in de wereld heeft wortels in de identiteit. We moeten identiteit dus ook begrijpen als een oorlogswapen,” zegt Johnston. “En omdat identiteit en kunst intrinsiek met elkaar verbonden zijn, is dat een heel goed middel om het te begrijpen.”
De studenten van ArtEZ waar Johnston mee werkt begrijpen dat heel goed. In het masterprogramma van de hogeschool is veel ruimte ingebouwd voor ‘ervaringsleren’. Studenten gaan een aantal maanden naar Belfast om met de gemeenschappen daar samen kunst te maken en doen hetzelfde in de multiculturele wijken in Brussel. “De stad Brussel is in zekere zin meer divers dan de Europese Unie zelf. Het is goed om in direct contact te staan met zo’n diverse groep mensen.”
In zekere zin zijn we nog steeds in conflict
In Belfast merkt Johnston dat het trauma van The Troubles The Troubles is het etnisch-nationalistische conflict in Noord-Ierland van de jaren 1960 tot eind jaren negentig. Het conflict wordt vaak gezien als een strijd tussen protestanten en katholieken. nog altijd leeft bij de bevolking van Noord-Ierland. “Ik geloof dat een groot deel van de bevolking geen conflict wil, maar zoals dat geldt in ieder land waar een etnisch conflict heeft gespeeld, denk ik dat er nog generaties overheen gaan. In zekere zin zijn we nog steeds in conflict. Er is nog steeds sprake van twee gemeenschappen. Het gaat erom dat we leren daarmee te leven. Het onderwijssysteem zou daar een bijdrage aan kunnen leveren, maar dat doet het nu niet.”
Wat ook niet helpt is dat er door de Brexit-onderhandeling nu weer hardop wordt gesproken over het herstel van de grens tussen Noord-Ierland en Ierland. Volgens Johnston kan zoiets heel veel betekenen in de tamelijk fragiele stabiliteit van het land. “Je kunt je afvragen of het ze in het Britse parlement wel echt iets kan schelen hoe het in Noord-Ierland gaat.”
“Europa en Groot-Britannië zouden een platform voor eenheid kunnen bieden,” ziet Johnston. Er is volgens het hoofd van het ArtEZ-masterprogramma genoeg aan te merken op de EU, maar het feit dat er sinds de Tweede Wereldoorlog geen oorlog meer gevoerd is, is iets dat niet licht opgevat mag worden. “Landen hebben in Europa samen leren leven. Het zou ongelooflijk zijn als we dat nu opeens weg zouden gooien.”
“Vergeet niet dat er in het etnische conflict in Noord-Ierland meer dan 3800 mensen zijn gedood. Dat is heel veel op een kleine bevolking, iedereen kent wel iemand die direct geraakt is. In dat opzicht hebben we als land nog steeds last van post-traumatische stress. Dat is iets waar je continu zorg voor moet dragen. Het onderwijs en het kunstonderwijs in het bijzonder kan daar een cruciale rol in spelen.”
