Het verlangen naar Brexit weerspiegelt Britse grootheidswaan
Voor de tweede keer organiseren Belle Derks, Marco van Leeuwen en Joop Schippers van de Universiteit Utrecht een interdisciplinair symposium over ongelijkheid. Thema van dit jaar: identiteit. Een sociaal psycholoog, econoom, demograaf en antropoloog zijn uitgenodigd om te vertellen hoe identiteit een rol speelt in hun onderzoek.
Diederick Raven, cultureel antropoloog aan de Universiteit Utrecht, bracht een lange tijd in het Verenigd Koninkrijk door en volgde de ontwikkelingen rond Brexit op de voet. Het leidde tot het boek Brexit: analyse van een politiek ongeluk. De wens van een groot deel van de Britten om onafhankelijk te zijn van het Europese vasteland valt volgens Raven niet economisch te verklaren. De prognoses van no deal, de Johnson-deal en de May-deal laten allemaal flinke dalingen in het BNP van het Verenigd Koninkrijk zien, maar dat maakt de Brexiteer niet uit. Het is een identiteitskwestie, zegt Raven.
Totaal incoherent
Ter illustratie haalt hij de maiden speech van Brits Europarlementariër Ann Widdecombe aan, uitgesproken op 4 juli 2019: ‘There is a pattern consistent throughout history of oppressed people turning on the oppressors. Slaves against their owners, the peasantry against the feudal barons, colonies, Mr. Verhofstadt, against their empires! And that is why Britain is leaving’.
Schandalig, mompelt iemand in het publiek bij de vergelijking van Widdecombe. Een voorbeeld van verwarde identiteit, vindt Raven. “Een koloniale macht bezet een land zonder uitnodiging, plundert de grondstoffen en maakt slaven van de inwoners. Groot-Brittannië besloot in 1975 na een referendum dat ze wilde toetreden tot de EEG: de wil van het volk dus. Hoe je ook kijkt naar de Europese kwestie: dit is complete onzin. Totaal incoherent.”
Een zwaar aangezette voorstelling van ‘ons’
Identiteit bestaat alleen bij gratie van verschil: er moet een ander zijn die niet bij jouw groep hoort, en je hebt markeringen nodig die laten zien dat je ergens bij hoort. In een versplinterd medialandschap is dat moeilijker, zegt Raven. “Vroeger kon je verwijzen naar een grap uit de oudejaarsconference van Wim Kan en iedereen wist waar je het over had. Dat is nu niet meer zo.”
In een gemondialiseerde wereld is verandering de enige stabiele factor, en dat heeft gevolgen voor identiteit. “Als je voortdurend in een ambigue situatie zit, verandert dat je identiteit. Identiteit staat niet meer vast, je moet het nu meer zien als een proces.” Raven ziet het cultiveren van een nationale identiteit als een manier om die ambiguïteit weg te werken. En dat is wat er met Brexiteers aan de hand is. “Ze zetten er een zwaar aangezette voorstelling van ‘ons’ tegenover.”
Narratief bouwen
Om de zaal daar een indruk van te geven, laat Raven twee onofficiële volksliederen horen. ‘Jerusalem’, naar een gedicht van William Blake, dat door Engelsen als een volkslied wordt beschouwd, en ‘Rule Britannia’, een achttiende-eeuws vaderlandslievend lied dat met de marine wordt geassocieerd. Beide liederen worden ieder jaar bij The Last Night of the Proms (mee)gezongen. Jerusalem werd zelfs gezongen tijdens het huwelijk van Prince William en Kate Middleton en wordt nog veel bij rugby en cricketwedstrijden gespeeld.
In Jerusalem wordt gesuggereerd dat Jezus Christus in zijn ‘onbekende jaren’ Engeland bezocht:
And did those feet in ancient time
Walk upon Englands mountains green?
And was the holy Lamb of God,
On Englands pleasant pastures seen?
And did the Countenance Divine,
Shine forth upon our clouded hills?
And was Jerusalem builded here,
Among these dark Satanic Mills?
Naar verluidt schreef Blake het gedicht om het ooit zo lieflijke groene Engeland te contrasteren met de ‘dark Satanic mills’ die tijdens de Industriële Revolutie de heuvels ontsierden. Het kreeg een nationalistischer karakter tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen er muziek bij werd geschreven om het moreel hoog te houden.
Raven is duidelijk: het antwoord op de vier vragen in het lied is natuurlijk vier keer ‘neen’. “Maar het idee dat je dit in je narratief bouwt, dat je een lied dat deze vier vragen stelt, als volkslied ziet. Dat je zo bijzonder bent dat zelfs Jezus hier gelopen heeft. Dat zegt wel iets over de Engelse mentaliteit.”
De tekst van Rule Britannia is ook informatief voor Brexit en de uitspraak van Ann Widdecombe, vindt Raven.
This was the charter of the land,
And guardian angels sang this strain:
‘Rule, Britannia! rule the waves:
Britons never will be slaves’
Raven: “De eerste vraag is natuurlijk: wanneer waren de Britten dan ooit slaven? Het hele lied is natuurlijk irrationele onzin. Maar toch wordt het ieder jaar weer daar gezongen. Het is een identity marker.”
In de versie die Raven aan de zaal laat zien, draagt de zangeres een achttiende-eeuws uniform van de Royal Navy. Een verwijzing naar The British Empire. “Op een gegeven moment waren de Britten de vijfde koloniale macht.” Raven vertelt dat halverwege de negentiende eeuw daarbij het idee ontstond dat het Britse ‘ras’ het beste ter wereld was – een gedachte die overigens voor veel natiestaten uit die tijd opging. “Dat voedt natuurlijk verhalen als: ‘Jezus heeft hier nog rondgelopen’.”
Een imperial mind
Eigenlijk hebben de Britten nooit helemaal afscheid genomen van dit narratief, ziet Raven. Zo schreef Dominic Raab, de huidige Britse minister van Buitenlandse Zaken een jaar geleden op Twitter:
Olsen’s other key observation in the Post is right too (whatever your view): Remainers believe UK prosperity depends on its location, Brexiters believe UK prosperity depends on its character. https://t.co/lUDHcSCQCr
— Dominic Raab (@DominicRaab) December 16, 2018
Volgens de antropoloog toont dit een ‘imperial mind’. En in die gedachtegang ben je ofwel de meester, ofwel de slaaf. In Rule Britannia zit bijvoorbeeld tevens de frase: ‘The nations, not so blest as thee, Must in their turn, to tyrants fall, While thou shalt flourish, shalt flourish great and free.’ Dit drukt volgens Raven de angst uit om overmeesterd te worden.
“Nu de Britten hun rijk kwijt zijn, zijn ze niet langer de overheersers. Dus moeten ze wel de slaaf zijn, maar dat ben je alleen als er ook een overheerser is.” En dat is de Europese Unie. “Of beter nog: Duitsland, vermomd als de EU.”
Maar je kunt jezelf niet bevrijden van een denkbeeldige overheerser. “Dus moet je er een psychologisch drama van maken. En dat is gebeurd.” Maar wat gebeurt er als de Brexit echt doorgaat? “Dan kunnen ze de EU niet meer de schuld geven van hun problemen. Ze zullen beweren dat ze een slechte deal van de EU kregen, maar ik denk niet dat ze daarmee wegkomen.”
