Promovendi zijn kwetsbaar bij wetenschappelijke integriteitskwesties
Bij de KNAW werd een symposium georganiseerd over schendingen van wetenschappelijke integriteit. De belangrijkste uitkomst van deze middag is volgens de sprekers dat auteurschap van publicaties en de kwetsbare positie van promovendi de meest urgente problemen zijn.
Promovendi durven vaak geen klacht in te dienen omdat zij te afhankelijk zijn van hun begeleider. Lex Bouter, hoogleraar methodologie en integriteit aan de Vrije Universiteit, wil daarom preventie bevorderen. Hij stelt dat als er een klacht wordt ingediend over een schending van wetenschappelijke integriteit, iedereen eigenlijk al gefaald heeft.
Wij willen de burger juist betrekken
Een van de sprekers op het symposium was Carel Stolker, rector van de Universiteit Leiden. Hij ging in op de vraag in hoeverre er ook sprake kan zijn van malafide klachten die bedoeld zijn om wetenschappers te beschadigen. “We zouden de term malafide klachten nooit meer moeten gebruiken. De reikwijdte van dat begrip moeten we echt beperken tot klachten die uitsluitend bedoeld zijn om andere mensen te beschadigen.”
Stolker stelde dat klachten vaak afkomstig zijn van mensen die juist heel erg betrokken zijn bij de wetenschap. “Maak je nu niet al te veel zorgen om die onzinklachten, want ook die onzinklachten komen van mensen die zich betrokken voelen – misschien op het psychiatrische af – maar ze willen op de een of andere manier meedoen aan het debat. Dat is nou juist iets wat wij als bestuurders de hele tijd te horen krijgen: dat we dat niet doen. Wij willen nou juist die burger betrekken bij ons onderzoek.”
“Het zou ook wel zonde zijn nu wij als instellingen eindelijk eens uit die ivoren toren gekropen zijn er nu weer in zouden klimmen. Door te zeggen: dit is een onzinklacht en met jou praat ik niet. Dit hoort gewoon bij de tijdgeest.” Stolker probeert als actieve Twitteraar de dialoog aan te gaan. Hij krijgt vaak klachten over uitgesproken onderzoekers aan zijn universiteit. “Dat gaat dan over Paul Cliteur, Andreas Kinneging, Afshin Ellian. Sommige lui heb ik toch maar geblokkeerd, omdat ik er gek van werd.”
Veilige werkomgeving
Wat betreft de durf om intern te klagen bij een Commissie Wetenschappelijke Integriteit (CWI) aan een universiteit is het vooral belangrijk dat er een veilige cultuur is, zegt Stolker. “We moeten zorgen dat mensen repertoire aangereikt krijgen waardoor je het gesprek aan kan gaan. Die veilige cultuur waar enorm aan gewerkt wordt – en waar nog heel veel aan gedaan kan worden, zeker ook in Leiden – is wat mij betreft een cruciaal onderdeel van wetenschappelijke integriteit.”
Stolker maakt zich het meest zorgen om promovendi. “Ik ben er maar even open over, maar in onze Raad van Decanen maken wij ons nog het meeste zorgen over onze promovendi. Dat is de kwetsbaarste groep en postdocs misschien ook.”
Volgens Stolker vinden promovendi het moeilijk om te klagen omdat ze tijdens hun verdere loopbaan in de wetenschap altijd hun begeleider tegen blijven komen. “Dit is de groep die met huid en haar aan hun begeleiders is overgeleverd. Ook als je klaagt over de begeleiding en er gaan dingen niet goed en je wordt tot een andere promotor toegewezen, dan raak je nooit van je relatie met de oorspronkelijke begeleider af. Die kom je voortdurend tegen in allerlei NWO-commissies waar diezelfde persoon weer in zit. Ik snap ontzettend goed dat jonge mensen vreselijk terughoudend zijn om klachten in te dienen over wetenschappelijke integriteit. Dat begrijp ik heel goed, maar toch moet het wel gebeuren.”
Auteurschap is een universeel probleem
Eén onderwerp dat eruit springt is het auteurschap van wetenschappelijke publicaties, dat hoort Bouter ook van promovendi. “Als je lesgeeft over wetenschappelijke integriteit aan promovendi, dan hebben ze bijna allemaal een open zenuw over auteurschap. Daar moet je met ze over praten. Dat is een universeel probleem waar promovendi mee worstelen. Het heeft te maken met gewoontes, dat zijn in bepaalde hele rare gewoontes. Het heeft ook te maken met machtsbalansen en soms misbruik van macht. Je moet dat als instelling beter gaan regelen. Je hebt het namelijk verloren als deze casussen steeds bij de Commissie Wetenschappelijke Integriteit terecht komen.”
Roel Fernhout, voorzitter van het Landelijke Orgaan Wetenschappelijke Integriteit (LOWI) beaamde dit verhaal van Bouter. “Dit komt heel vaak voor, niet zozeer klachten over plagiaat en dat soort discussies maar het gaat hierover: wat is auteurschap? Ik zou hier ook iedereen willen oproepen: ga daar alsjeblieft meer aandacht aan besteden, want daar ligt de kern van de discussie en het probleem.”
Om het onderwerp van wetenschappelijke integriteit meer op de agenda te zetten is het volgens Lex Bouter nodig dat niet alleen promovendi, maar ook senior wetenschappers meer onderwezen worden in deze materie. “Aandacht in onderwijs is belangrijk zowel in de bachelor, master en bij de promovendi. Ik geef heel veel cursussen aan promovendi en die zeggen heel vaak na afloop: ‘dit was interessant, dankjewel maar wil je nu mijn leidinggevende het ook een keer gaan uitleggen.’ Ik denk dat wij daar echt iets laten liggen en dat wordt internationaal ook steeds vaker gesignaleerd.’”
Klacht is sluitstuk van mislukt traject
Op de vraag of er sprake is van onderrapportage kan Bouter niet antwoorden. Belangrijker is het volgens de VU-hoogleraar om klachten rondom wetenschappelijke integriteit te voorkomen. “Ik denk dat er inderdaad sprake is van onderrapportage, maar zeker weet ik het ook niet. Maar wat ik wel wil zeggen is dat preventie echt beter is. Klagen is een sluitstuk van een mislukt traject. Dus ik hoop dat we dat kunnen terugdringen. Als het zover komt dat een klacht het enige nog is wat je kan doen, dan hebben wij met elkaar gefaald.”
Daarmee is volgens Bouter nog niet gezegd dat het niet nodig is om te weten hoe vaak er sprake is van schendingen van wetenschappelijke integriteit. Hij kondigde dan ook een groot nationaal onderzoek aan. “Als wij willen weten hoe vaak dit voorkomt dan moeten we dat gewoon netjes onderzoeken. Nu is het geval dat er een voorstel is om volgend jaar mei een enquête te houden onder alle Nederlandse wetenschappers. Zo goed en kwaad als dat kan. Tegelijkertijd willen wij de mogelijke verklarende factoren bestuderen.”
Voor Bouter is het meest belangrijk om te achterhalen wat de oorzaken zijn van schendingen van wetenschappelijke integriteit. “Dit onderzoek is niet zozeer bedoeld om de frequentie vast te stellen, maar om vast te stellen wat we eraan kunnen doen.”
De VU-hoogleraar geeft aan dat hij voor dit grote onderzoek alleen nog wacht op toestemming van de Nederlandse universiteiten. “We kunnen dit onderzoeken, we willen dit onderzoeken en we zitten nu in de spannende maand waarbij wij ons afvragen of universiteiten wel of niet met ons mee willen doen.”
Dit is nestbevuiling
Aan het slot van de middag was Lex Bouter hoopvol over de toekomst. Er is in zijn visie de afgelopen jaren al veel veranderd. “Ik geef nu een jaar of zes heel regelmatig voordrachten over wetenschappelijke integriteit. In het begin gebeurde het mij altijd dat ik tenminste vijf boze mensen in de zaal had. Die zeiden: ‘het is niet waar, dit is nestbevuiling. Dit gebeurt misschien bij die rare epidemiologen maar dat gebeurt natuurlijk niet bij onze discipline.’”
De VU-hoogleraar constateert hoopvol dat dit soort reacties verstomd zijn. “Ik hoor dat nooit meer. Er is echt een bewustzijn bij onderzoekers, bij bestuurders dat dit niet weggaat door het te verzwijgen, maar dat je de problemen oplost door ze in de ogen te kijken en er wat aan te doen.”
