Onderwijsraad waarschuwt voor ‘u-vraagt-wij-draaien’ mentaliteit
Het is een goed gebruik dat de Onderwijsraad, het onafhankelijke adviescollege voor parlement en kabinet, reageert op plannen van de minister. Het is alleen niet vaak dat de raad met zulke fundamentele kritiek komt op de houding en werkwijze van het ministerie als bij de reactie op de Strategische Agenda Hoger Onderwijs die hij vandaag naar de minister stuurt.
De raad begint met een compliment, het niveau van het hoger onderwijs is goed, en de raad vindt het goed dat er meer waardering komt voor onderwijs. Ook kan hij zich vinden in de aandacht voor leven lang leren en de nadruk op studentsucces. Maar er zijn ook zorgen.
Voorzitter Edith Hooge licht het advies toe. “Wij constateren dat het hoger onderwijs in deze strategische agenda wordt gevraagd eenzijdig te reageren op ontwikkelingen uit de samenleving en op de arbeidsmarkt.” Wat mist is een perspectief op de intrinsieke waarde van het hoger onderwijs, en dat is volgens de raad een riskante strategie. “Ook ontbreekt momenteel een systemische visie op de hele onderwijskolom, van primair tot hoger onderwijs, waardoor belangrijke risico’s niet worden afgedekt.”
Commissie Van Rijn typerend voor nadruk op externe vraag
In de eerste plaats adviseert de raad dan ook om een strategie te maken die ook vanuit een visie op de intrinsieke waarde van onderwijs kijkt. “Voor een échte strategische agenda moet je niet alleen kijken naar externe ontwikkelingen. Dan kun je in de valkuil stappen dat het teveel een ‘u-vraagt-wij-draaien’ situatie belandt en te eenzijdig accommodeert wat studenten en de arbeidsmarkt willen.”
Hooge ziet het in het advies van de commissie Van Rijn en het stelseladvies van de AWTI precies dat perspectief doorklinken. “Van Rijn is echt een voorbeeld van de benadering die je de laatste tijd veel ziet, waarbij eenzijdig naar de externe vraag wordt gekeken. Maar waar is het verhaal over waar de hogeschool of universiteit zelf voor staat? Dat moet je daaraan verbinden, en niet andersom.” De raad mist dan ook een visie op het belang van de sociale en geesteswetenschappen, en wat Hooge “waarachtig fundamenteel onderzoek” noemt.
In de strategie mist Hooge een doorwrochte visie op wat onderwijs is en moet zijn. “Het hoger onderwijs is er niet alleen om studenten klaar te stomen voor de arbeidsmarkt. Het is geen cursus.” In de steeds verder gaande flexibilisering ziet de raad een poging om in te spelen op de wensen van studenten, maar deze vraaggestuurde aanpak bijt met de structuur, samenhang en persoonsvorming die een opleiding in het hoger onderwijs moet bieden. “Het een kan niet tegelijkertijd met het ander,“ zo stelt de raad in het advies.
Alles van waarde is weerloos
Dezelfde spanning tussen externe en intrinsieke komt ook op het niveau van opleidingen bovendrijven. “De nadruk op macrodoelmatigheid is een sturende kracht, die ook typerend voor het stelsel is geworden. De agenda laat de instellingen vrij om te bepalen wat het opleidingenaanbod is, maar de minister heeft hier ook een stelselverantwoordelijkheid.”
Het afschaffen van de opleiding Nederlands aan de Vrije Universiteit legt deze spanning goed bloot. “Het illustreert de perspectieven die een rol spelen bij zo’n beslissing over macrodoelmatigheid. Naast de behoefte van arbeidsmarkt en de samenleving, en de vraag van betaalbaarheid is er ook het belang en de waarde van opleidingen Nederlands. Dat is ook van belang voor de samenleving.”
Duidelijkheid over waar een hogeschool of universiteit voor staat, wat de visie is op intrinsieke waarde van een diversiteit aan disciplines kan de raad echter niet ontwaren in de strategische agenda. “Er is een breder perspectief nodig op de betekenis van onderwijs en kennis uit allerlei disciplines in onze veranderende samenleving.”
Visie op het hele onderwijs
Er is een strategische visie nodig voor de langere termijn, vindt Hooge. “Vier jaar is een te korte termijn voor zo’n visie, wij raden dan ook aan om deze uit de wet te schrappen. Het is op zich goed dat het hoger onderwijs en onderzoek een gezamenlijke strategie hebben, maar wij kijken verder.” Immers, als de minister zoals ze stelt een ‘ketenverantwoordelijkheid’ voelt in het onderwijs, waarom dan geen strategie voor het hele onderwijs?
“We moeten natuurlijk kijken naar de politieke wil en behoefte voor een lange gezamenlijke termijnvisie van zeg tien tot vijftien jaar.” Hooge wil niet blind zijn voor het feit dat verschillende onderwijssectoren hun eigenheid hebben, “maar juist vanuit leerlingen bezien is het volgens ons goed om aandacht te hebben voor het gehele systeem.”
“Het zijn juist de onderwerpen die de minister zelf aankaart als problematisch zoals de ongelijke kansen, daar moet je een overkoepelende strategie voor ontwikkelen.” Volgens Hooge is het zorgwekkend dat er nog altijd geen verbetering te zien is in de ongelijkheid in het onderwijs. Het probleem wordt wel benoemd, maar een integrale oplossing blijft vooralsnog uit. “Als je systemisch kijkt dan zie je aan de schoolloopbanen van leerlingen met bijvoorbeeld een migratie-achtergrond, dat zij niet dezelfde kansen hebben. Ook zelfselectie is een probleem, maar we hebben er nog te weinig zicht op.”
Ongeacht de vraag of er gekozen wordt voor een nieuwe aanpak voor de strategische agenda moeten er op korte termijn een aantal knelpunten weggenomen worden. “De werkdruk, het studentenwelzijn en de waardering van onderwijs zijn een probleem. Het miljard waar minister Van Engelshoven nu zelf om vraagt zou zeker kunnen helpen. Alleen al het verbeteren van de student/staf ratio zou al lucht scheppen in het systeem.”
