“Hoe meer talen je leert, hoe beter”

Wie in Friesland over meertaligheid in het onderwijs spreekt, heeft het niet alleen over Fries en Nederlands. Sinds 1997 heeft het drietalig basisonderwijs – waar Nederlands, Fries en Engels als voertaal en instructietaal worden gebruikt – een flinke vlucht genomen: er zijn inmiddels meer dan tachtig drietalige basisscholen. Daarnaast wonen er net als in elke andere provincie ook in Friesland mensen met een migratieachtergrond.

“Op sommige drietalige scholen heeft veertig procent van de kinderen een anderstalige achtergrond. De scholen hebben nu te maken met kinderen die ook Tigrinya, Arabisch of Pools spreken. Als leerkracht moet je weten: hoe ga je daarmee om?”, aldus Joana da Silveira Duarte. Duarte is lector Meertaligheid en Geletterdheid aan NHL Stenden Hogeschool. Vorige week werd ze benoemd als bijzonder hoogleraar Wereldburgerschap en tweetalig onderwijs aan de Universiteit van Amsterdam.

Taal en onderwijs en de interactie daartussen lopen als een rode draad door haar carrière. De van oorsprong Portugese Duarte studeerde Engelse taal- en letterkunde in Lissabon en behaalde een master en doctorstitel in de onderwijskunde in Hamburg. Ze spreekt naast Portugees en Engels ook Nederlands, Fries, Duits, Frans, Italiaans en Spaans. Ze heeft een lesbevoegdheid voor de middelbare school in Portugal. “Ik heb ook voor klassen gestaan met meertalige leerlingen. Ik weet een beetje hoe het voelt.”

Stil in een hoek

Duarte is nu halverwege het vierjarige project Meer kansen Met Meertaligheid (3M). Er doen twaalf scholen mee: drietalige scholen, scholen gekoppeld aan asielzoekerscentra, scholen met veel kinderen met een migratie-achtergrond, en scholen met vooral kinderen die Nederlands spreken. Iedere school draagt zijn eigen vraagstuk of knelpunt aan. “We doen het niet top down, we zeggen niet: wij gaan vanuit onderzoek bedenken wat jullie leerkrachten moeten doen, maar we proberen het samen, met een design-based-onderzoeksmethodiek. Met de input van de bijzondere kennis van elke stakeholder – ook de kinderen en de ouders – gaan wij een probleemstelling of een vraag onderzoeken.”

Zo doet er een drietalige school mee die een paar jaar geleden heel veel Syrische en Poolse kinderen heeft gekregen. Duarte: “Er kwamen Syrische vluchtelingen en de school staat in een regio waar asperges worden geteeld. Daar werken veel Poolse ouders. En de school is heel klein. Met de Poolse kinderen hebben ze 48 leerlingen, daarvoor hadden ze er maar 35. Zonder de Poolse leerlingen zouden ze al gesloten zijn. Dus ze wilden deze kinderen ook heel graag behouden.”

Maar de Poolse kinderen hadden moeite te aarden op de drietalige school. “De school merkte dat het niet werkte om de kinderen alleen maar onder te dompelen in het Nederlands. Ze bleven zes maanden stil, in de hoek, zonder vrienden. Dat vond de school onacceptabel. Dus zeiden ze tegen ons: als wij iets voor de Friestalige leerlingen doen in het onderwijs, en we merken dat het positief is, dat het goed voor de ontwikkeling is, dat ook de Nederlandse kinderen Fries leren, kunnen wij dan niet ook iets met de taal van deze leerlingen doen?”

Professionalisering van docenten

“De uiteindelijke vraag van de school was: kunnen wij talen die wij niet spreken in ons drietalige concept integreren, en zo ja: hoe? En dat is mogelijk natuurlijk, maar op een andere manier. Je kunt als leerkracht niet Pools als voertaal gebruiken. Maar je kunt wel andere dingen doen. Elke school had een andere vraag, daarvoor hebben wij weer een prototype ontwikkeld, geëxperimenteerd in het onderwijs, geëvalueerd.”

“Zo ontwikkelen wij onze lesactiviteiten die in onze toolbox komen. Die lesactiviteiten zijn echt door leerkrachten met ons ontwikkeld, geëxperimenteerd en geoptimaliseerd. Maar ze zijn alleen een inspiratiebron, de activiteiten zijn niet als bijbel bedoeld.” De online toolbox moet bruikbaar zijn voor elke leerkracht die benaderingen voor meertaligheid zoekt. Op die manier moet de omgang met meertaligheid professioneler worden. “We willen dat leerkrachten naar ons model kijken en bedenken: dit is mijn doelstelling, en dit wordt mijn benadering.”

Het belang van de moedertaal

Want dat het onderwijs meer aandacht voor meertaligheid moet hebben, staat volgens Duarte vast. “Onze maatschappij is al meertalig en zal dat in de toekomst nog meer worden, ook in de meer landelijke regio’s zoals bij ons in het Noorden. Het onderwijssysteem is nu vooral voorbereid op eentalige kinderen en dat levert kansenongelijkheid op. Die kansenongelijkheid heeft niet veel te maken met de kinderen zelf, hun gezinnen, of de talen die zij meebrengen, maar meer met het onderwijs.”

Meertalig onderwijs kan voor betere participatie en meer welzijn van leerlingen zorgen. “Het doel is dat elk kind de best mogelijke ondersteuning krijgt voor de eigen taalontwikkeling, dus niet een algemene taalontwikkeling, vanuit eentalig perspectief bedacht. De moedertaal is belangrijk voor alle emoties en affectieve verbindingen. Als jonge kinderen zich niet thuis voelen, niet lekker in hun vel zitten, dan is het leren moeilijker. Kinderen vertellen ook in de interviews: als ik een andere taal moet spreken, dan is het een beetje als toneelspelen. Dat hebben ze goed verwoord denk ik.”

“Als je als leerkracht geen Arabisch kunt spreken of schrijven, kun je wel de leerlingen stimuleren om bij Google Translate zelf dingen op te zoeken, om Arabisch onderwijs te volgen, of je vraagt aan de ouders of ze thuis een paar woordjes willen leren schrijven. In de klas kun je kinderen bewust maken van hun identiteiten, dat het heel goed is om meertalig te zijn. Je kunt bijvoorbeeld met de hele klas een paar woorden in het Arabisch oefenen. Dan gaat het niet om het leren van de taal, maar dat de Arabischtalige leerlingen zich gewaardeerd voelen en dat de andere kinderen wat meer leren over de taal van hun klasgenoten.”

Open en nieuwsgierige taalattitude

Toch is het ook de bedoeling dat de leerlingen meer talen gaan leren. “Meer taalbewustzijn beïnvloedt ook de taalattitudes van de kinderen. Als je open bent als school, dan zie je dat die kinderen allerlei taalinteresses ontwikkelen die niet alleen maar de klassieke zijn. Ze worden nieuwsgierig, willen nieuwe talen leren en downloaden vervolgens een app op de iPad van school. We zien Nederlandse kinderen die Fins en Spaans willen leren, Friese kinderen die Arabisch willen leren, Poolse kinderen die Fries willen leren. Het maakt niet uit of ze het goed kunnen, ze willen het. Ze vinden het leuk en gaan ermee aan de slag. En dat is belangrijk.”

“Hoe meer talen je leert, hoe beter het is. Het is beter voor het Nederlands, maar ook voor jezelf als mens. Als je een nieuwe taal leert, leer je je beter verplaatsen in andere mensen. Uit veel onderzoeken blijkt dat zulke zogenaamde soft skills bij jonge kinderen een heel grote invloed hebben op hun prestaties. Hoe opener je bent, hoe meer invoelingsvermogen, en hoe meer je in contact komt met andere talen, hoe hoger je zogenaamde executive control. Je kunt dan makkelijker schakelen tussen verschillende talen. Executive control kan ook invloed hebben op je prestaties bij een vak als wiskunde. Want het gaat om abstract denken, om het snel kunnen schakelen tussen concepten.”

“Veel volwassenen zeggen: ‘ik ben heel slecht in Engels’, of ‘ik kan geen Frans’, maar dat is eigenlijk niet zo. Als je moet communiceren en de ander kan helemaal geen Nederlands, dan gebruik je Engels en ben je ook succesvol: iedereen begrijpt wat je bedoelt. Ze zijn dus niet slecht in talen, ze zijn er alleen maar van overtuigd. En het onderwijs heeft ze die indruk gegeven.”