“Juist de angst om je academische identiteit te verliezen, maakt dat je je mond dichthoudt.”

Het panelgesprek was georganiseerd naar aanleiding van de documentaire Picture a Scientist (Sharon Shattuck & Ian Cheney, 2020). In de film vertellen verschillende Amerikaanse vrouwelijke wetenschappers over de vormen van intimidatie en seksisme die ze gedurende hun carrière hebben ervaren, en wat het ze heeft gekost.  

De voorbeelden zijn schrijnend: pesterijen tijdens veldwerk, structurele weigeringen om laboratoriumruimte op te schalen, beschouwd worden als conciërge en indringer, en genegeerd worden als je het hogerop zoekt. Seksuele intimidatie is slechts het topje van de ijsberg, zo laat de film zien, en wat er onder water zit zijn talloze andersoortige discriminatoire gedragingen die ernstige gevolgen hebben. “Want duizend kilo veren is nog steeds duizend kilo”, concludeert één van de vrouwen aan het einde van de film. 

Een deel daarvan komt voort uit de onbewuste vooroordelen die we allemaal hebben, stellen de makers. Als kind wordt ons al ingeprent dat er bij het concept ‘wetenschapper’ een plaatje van een man hoort. Maar die zogeheten unconscious bias biedt geen excuus om het zo te laten, concluderen media- en genderwetenschapper Sanne Koevoets (VU) en sociale wetenschapper Joyce Endendijk (UU) in de korte video na afloop: die associaties in je brein kun je doorbreken, en de discriminerende gedragingen in de film gaan een stuk verder dan associatieve onhandigheid. 

Vele vormen van seksisme 

In de Nederlandse wetenschap is seksisme evengoed een probleem, zo concludeert het Utrechtse onderzoek waaraan ScienceGuide recent aandacht besteedde. De ongelijkwaardigheid tussen vrouwen en mannen is in vele vormen ingebed in de Nederlandse wetenschap, en de wetenschappelijke praktijk moet worden herzien om universiteiten echt vrouwvriendelijk te maken. 

Ook onderzoeker Marijke Naezer schreef in 2019 dat seksisme op Nederlandse universiteiten vele vormen kent. Zo zijn er, naast seksuele intimidatie, nog vijf andere vormen van onwenselijk gedrag: sabotage, fysieke en verbale intimidatie, denigratie, buitensluiting en moeilijk doen over behoeften die als ‘speciaal’ worden betiteld. “Vaak grijpen die vormen in elkaar en verschijnen ze tegelijk”, vertelt ze tijdens het panelgesprek. 

En dan is er ook nog de wisselwerking met racisme. Intersectionaliteit wordt in Nederland vaak vergeten, zegt het tweede panellid Aminata Cairo. Cairo is antropoloog, psycholoog, zelfstandig adviseur en voormalig lector Inclusief Onderwijs aan de Haagse Hogeschool. Ze verwijst naar de documentaire, waarin tot haar vreugde specifieke statistieken zijn opgenomen over het aandeel en de ervaringen van zwarte vrouwen in verschillende takken van de wetenschap. 

“We hebben ons onderzoek inderdaad te weinig gekleurde vrouwen weten te betrekken. Hetzelfde geldt voor vrouwen met een handicap, transgenders en non–binaire mensen. Ons onderzoek verdient opvolging.” Het liefst ziet Naezer dat gebeuren door een onderzoeksteam waarin deze minderheden ook gerepresenteerd zijn. 

In de wetenschap is het extra lastig 

Moderator Lema Salah wil weten of het klopt dat het voor vrouwen in de wetenschap extra lastig is om zich uit te spreken. Ja, zeggen de panelleden. Dat komt niet alleen door de opstapeling van micro-agressies, maar ook door de manier waarop de academische wereld in elkaar steekt. Die is hiërarchisch georganiseerd, legt Katrine Smiet, docent Gender and Diversity aan de Radboud Universiteit, verder uit. “Als jonge onderzoekers ben je heel erg afhankelijk van je promotor, van de hoogleraar, van de leider van je groep. Daar komt bij dat elke wetenschapper een bepaalde niche heeft, dus ook op internationaal vlak kent iedereen elkaar.” 

Salah haalt daarop een onderzoek aan waaruit blijkt dat ook vrouwelijke hoogleraren vooroordelen bezigen. Is dat herkenbaar? “Ik heb het zelf niet meegemaakt,” zegt Smiet, “maar er bestaat wel zoiets als een queen bee effect. In een mannelijk gedomineerde omgeving heeft een vrouw die de top haalt een keuze: ofwel solidair zijn met andere vrouwen, of niet. Dat je vrouw bent, betekent niet automatisch dat je ook een feministisch of machtskritisch perspectief hebt.”  

Cairo kan de gedachtegang over de queen bee wel volgen. “Die mensen maken opofferingen, dus ze denken: ga dat niet verpesten voor mij. Ik heb zo hard gewerkt en zoveel klappen gekregen om op deze plek te komen, dat ik niet het risico ga nemen om jou te ondersteunen.” Ze verwijst naar het filmfragment waarin een vrouwelijke oceanograaf tevergeefs met een klacht aanklopt bij een vrouwelijke decaan. 

Bondgenoten 

Hoe moeten vrouwen zich dan staande houden in al het discriminatoire geweld? “Bij mij helpt het om te onthouden dat het niets met mij te maken heeft”, zegt Smiet. “Het is een systemisch probleem.” Ook blijkt het hebben van bondgenoten, vrouwelijk én mannelijk, volgens de panelleden een belangrijk hulpmiddel. Naezer vindt bondgenootschap echter niet genoeg.  

“Als mensen in machtsposities het stug blijven ontkennen, komen wij ook als bondgenoten geen meter vooruit. Een voorbeeld: zodra je klaagt over wangedrag zit je meteen in een traject van mediation, en daarin word je geacht te zwijgen. Mensen blijven op die manier toch alleen staan.” Naezer heeft veel begrip voor vrouwen die het risico om zich uit te spreken niet durven te nemen.  

Tot hier en niet verder 

Wanneer het panel wordt gevraagd naar de voorbeeldfunctie van universiteiten en docenten richting hun studenten, komt er opnieuw frustratie boven. De transparantie en keuzes vanuit de universiteit zijn een groot probleem, zegt Smiet. Ze vertelt over de recente onrust onder studenten en medewerkers van de Radboud Universiteit, waar een hoogleraar wegens ongepast gedrag is geschorst, maar niet ontslagen. Smiet pleit voor meer open gesprekken tussen alle geledingen van de universiteit. 

Cairo slaakt daarop een diepe zucht. “Weet je, ik kan alleen maar voor mezelf spreken, maar soms moet je ook bereid zijn om weg te lopen. Ik hou veel van de academische wereld, maar het gevaar is dat je daar je identiteit op gaat baseren, en juist de angst om die te verliezen zorgt ervoor dat je je mond dicht houdt en dingen verdraagt die je niet moet verdragen. Zonder al die titels ben je ook een waardevol mens. En het systeem is niet voorbereid op iemand die haar mond open doet en zegt: tot hier en niet verder.” 

De documentaire Picture a Scientist is tot en met 22 November online te bekijken via de website van het InScience filmfestival.