Docenten in het hbo onvoldoende bedreven in kritisch redeneren

Het bevorderen van het kritisch denken van studenten is een belangrijke doelstelling van het hoger onderwijs, zo stelt het promotieonderzoek van Eva Janssen van de Universiteit Utrecht. Docenten spelen een cruciale rol in het realiseren van deze doelstelling. Wanneer docenten hierin niet getraind worden, kunnen ze bijvoorbeeld niet of nauwelijks uitleggen aan een student waarom er een bias in hun redeneren zit. 

Het promotieonderzoek van Janssen heeft daarom gekeken hoe docenten in het hbo beter kunnen worden uitgerust met de kennis en vaardigheden die nodig zijn voor het onderwijzen van een essentieel aspect van kritisch denken. Namelijk het vermogen om bias in het redeneren en besluitvorming te vermijden. Zij deed hiernaar onderzoek bij docenten van Avans Hogeschool 

Een systematische fout in het menselijk denken 

Een cognitieve bias of cognitieve vertekening is een systematische fout in het menselijk denken. Door de zogeheten overtuigingsbias zijn mensen snel geneigd een onlogische conclusie te accepteren omdat ze al overtuigd zijn van de waarheid van die onlogische conclusie. Mensen laten zich systematisch misleiden door hun eigen overtuigingen wanneer ze redeneren over bijvoorbeeld politieke informatie die ze lezen.  

Ook in het inschatten van kansen zijn mensen tamelijk onbedreven, stelt Janssen in haar proefschrift. Ze laten zich hierbij al gauw misleiden door de informatie over een uniek geval, en nemen de benodigde basisinformatie voor het schatten van de relatieve kans op dit unieke geval te weinig in overweging. 

Volgens het promotieonderzoek is het duidelijk dat mensen zich voortdurend bedienen van foute redenaties. Hoewel het hebben van bias redeneren inherent is aan de menselijke cognitie en in veel gevallen vrij onschuldig is, kan het ook leiden tot onjuiste beslissingen met soms ernstige gevolgen. Bijvoorbeeld wanneer een rechter de aangeklaagde schuldig acht op basis van een verkeerde weging van het statistische bewijs hiervoor. 

Docenten moeten kritische denkvaardigheden expliciet onderwijzen 

Het is dan ook van belang om te onderzoek of en hoe de bias in het redeneren en beslissen zoveel mogelijk kunnen worden tegengegaan; met name in het hoger onderwijs, waar toekomstige professionals worden opgeleid, is dat van belang. Wanneer men studenten wil leren om bias in hun redeneren te vermijden, zullen docenten hen deze kritische denkvaardigheden expliciet moeten onderwijzen.  Om kritisch denken te kunnen onderwijzen, zijn de volgende drie variabelen, die centraal staan in dit proefschrift, belangrijk: kritische denkvaardigheden van docenten zelf,  vaardigheden om kritisch denken te onderwijzen, en een positieve houding van docenten ten aanzien van het onderwijzen van kritisch denken. 

In het onderzoek van Janssen werden docenten allereerst getest op hun vermogen om bias in hun redeneren te vermijden. Hiervoor werden 263 hbo-docenten van Avans ondervraagd. Ook werd gevraagd hoe relevant docenten het onderwijzen van kritisch denken vonden en hoe competent ze zichzelf hierin achtten. Uit het onderzoek bleek dat met name hogeropgeleide docenten en docenten in het technisch domein sterker de neiging hadden om kritisch denken te onderwijzen en dat van grotere relevantie vonden. Ook bleek dat docenten die een groter vertrouwen hadden in hun prestaties op het gebied van kritisch denken, zich competenter voelden in het onderwijzen daarvan.  

Trainingen hadden een groot positief effect 

Als onderdeel van het promotieonderzoek werd een training ontwikkeld waarbij docenten konden leren hoe ze het kritische denken zelf beter konden doceren aan studenten.  Op basis van een controlegroep is gekeken in hoeverre deze trainingen effect hadden, en daaruit bleek dat een training om kritisch denken in de lessen te integreren een groot effect had op de vaardigheid van docenten om bias in hun eigen redeneren te vermijden. Met betrekking tot vaardigheden om kritisch denken te onderwijzen lieten de getrainde docenten tevens een sterke verbetering zien in het herkennen van bias die voorkwamen in een kort studentenverslag. 

Docenten achten zichzelf redelijk competent 

Het beeld van kritisch denken in het hoger onderwijs werd door deze training echter niet veranderd. Over het algemeen waardeerden docenten de rol van kritisch denken in het onderwijs al, en die waardering nam na de training niet toe of af. Daarnaast achtten docenten zichzelf redelijk competent in het onderwijzen van kritisch denken; ook dat veranderde niet na de training. 

Dit promotieonderzoek laat volgens de Janssen zien dat docenten hun lesvaardigheden om kritisch denken te onderwijzen kunnen verbeteren, niet in de laatste plaats om bias in hun eigen redeneren te voorkomen. Ook laat het onderzoek zien dat docenten niet of nauwelijks kunnen uitleggen waarom er een bias in het redeneren van studenten zit wanneer ze hier niet expliciet op getraind zijn. Deze vaardigheid is juist wel van cruciaal belang in het hoger onderwijs, zegt de Utrechtse promovendus. 

Noodzakelijk om docenten te trainen in kritisch denken 

Volgens de onderzoeker kun je van studenten niet verlangen dat ze leren om bias te vermijden zolang docenten niet kunnen uitleggen wanneer en waarom er een bias in hun redeneren zit en hoe ze hun redenering kunnen verbeteren. De onderzoeksresultaten geven volgens Janssen aan dat het noodzakelijk is om docenten te trainen in dergelijke vaardigheden. 

Het onderzoek komt ook met een aantal aanbevelingen. Om studenten te leren bias te vermijden, is het belangrijk dat de onderwijspraktijk zich expliciet gaat richten op het verbeteren van de cruciale vaardigheid van docenten om feedback te kunnen geven op bias in het redeneren van hun studenten. Volgens de Utrechtse onderzoeker is het integreren van feedback in het hele curriculum een doenlijke opgave. Het geven van goede feedback doet echter wel een beroep op het vermogen van docenten om bias in hun eigen redeneren te vermijden, bias te herkennen in het redeneren van studenten en vervolgens aan hen uit te leggen hoe hun redenering kan worden verbeterd.  

Prioriteit binnen de opleiding 

Volgens Janssen laat dit onderzoek dus zien dat het niet alleen mogelijk maar ook nodig is om docenten in deze vaardigheden te trainen. Tevens moeten docenten dergelijke trainingen als relevant en nodig ervaren en zich voldoende competent voelen om ermee aan de slag te gaan. Een manier om dit te bereiken, die in de toekomst nader onderzocht zou moeten worden, is om docenten zelf te laten beslissen welke kritische denkvaardigheden prioriteit moeten hebben binnen een opleiding. Die beslissingen kunnen ze maken op basis van de beroepscontext waarvoor hun studenten worden opgeleid.  

Een meer praktische aanbeveling betreft het plannen van enkele trainingssessies voor docenten. Daarvoor dienen docenten vrije uren te krijgen waarin ze de getrainde vaardigheden onder de knie kunnen krijgen, zodat ze zich vervolgens voldoende competent kunnen achten om hierin onderwijs te geven. Volgens Janssen zou een dergelijke aanpassing al impact kunnen hebben op het kritisch denken van docenten in het hoger onderwijs.