De genderkloof in wetenschappelijke citaties maakt vrouwen onzichtbaar
De gids wordt samengesteld door het Female Empowerment UM (FEM) netwerk van de Universiteit Maastricht, in samenwerking met hoogleraar Sally Wyatt. FEM-bestuurslid Aurélie Carlier geeft samen met Wyatt leiding aan het project. Aanleiding voor de gids is een lezing die Wyatt gaf tijdens een bijeenkomst van FEM. Wyatt besprak daarin het probleem van gender-bias in academische citaties en riep onderzoekers op om kritisch naar hun eigen citaties te kijken.
Wyatt, die gespecialiseerd is in Science and Technology Studies, houdt zich al langere tijd met ongelijkheid in de citatiepraktijk bezig. “Met een groep collega’s komen we jaarlijks bij elkaar om elkaars werk te lezen”, vertelt ze. “Ik heb inmiddels de reputatie dat ik vaak kritisch ben op de citatiepraktijken van anderen. Dus op een dag besloot ik: ik ga hen het probleem duidelijk maken door te breien.”
Meld u hier aan voor de ScienceGuide Nieuwsbrief
Wyatt zocht van alle citaties in de gedeelde papers uit of ze naar werk van mannen of vrouwen verwezen, en breide voor elke referentie een steek in een bijbehorende kleur: oranje voor vrouwelijke auteurs, donkergroen voor referenties naar werk van mannen. Het lichtgroene streepje in het breiwerk verwijst naar verwijzingen naar eigen werk: zelfcitatie. “Dat waren overigens allemaal mannen”, voegt Wyatt toe. “Mannen citeren zichzelf veel vaker dan vrouwen.” Toen ze het breiwerk aan haar collega’s liet zien, raadden haar vrouwelijke collega’s bijna meteen waarnaar de kleuren verwezen, vertelt ze. “Maar de mannen dachten dat ik gek was geworden.”
Mannen citeren, vrouwen parafraseren
Wyatt besloot contact op te nemen met FEM om een lezing over de genderkloof in citaties te bespreken. Meer dan 50 mensen bezochten de digitale bijeenkomst. “Er waren ook één of twee mannen aanwezig,” glimlacht Wyatt. Haar lezing zwengelde een levendige discussie over het probleem aan. “Ik denk dat de tijd er rijp voor is om dit probleem aan te pakken”, zegt ze.
Veel deelnemers aan de bijeenkomst hadden nooit eerder over hun manier van citeren nagedacht, maar het onderwerp sloeg meteen aan. “Als wetenschappers citeren we continu,” legt Wyatt uit, “dus op een bepaald niveau zijn we ons heel bewust van het belang van citeren.” Het aanpakken van bias in referenties gaat echter verder dan een gebalanceerde literatuurlijst en de voetnoten, vervolgt ze.
“Waar het ook om gaat is hoe je de literatuur van verschillende mensen bespreekt. Toen ik een paar jaar geleden een stuk voor een bundel schreef, zei de redacteur in de feedback op het stuk: we merken dat auteurs mannen direct citeren, maar vrouwen parafraseren.” Dat verschil in bespreking maakt veel uit, beargumenteert Wyatt. “Want als je direct citeert, geef je veel meer gewicht en autoriteit aan die tekst en die formulering. Ik had daar nooit eerder aan gedacht, terwijl ik al heel lang nadenk over citeren. Ik heb het in mijn eigen werk meteen veranderd.”
Ook het gebruik van persoonlijk voornaamwoorden in referenties naar andere auteurs kan belangrijk zijn in het zichtbaar maken van gender bias in academische teksten. Daarnaast kan het helpen om juist vrouwelijke auteurs explicieter zichtbaar te maken.
Genderneutraal citeren?
De manieren waarop academici naar andere auteurs verwijzen verschilt sterk per vakgebied. “Ik ben een sociaal wetenschapper,” zegt Wyatt, “dus ik heb er geen moeite mee om persoonlijk voornaamwoorden in mijn teksten te gebruiken. ‘Ik vind’, ‘zij zei’. Maar in sommige andere vakgebieden worden wetenschappers juist getraind om zo objectief mogelijk te schrijven en persoonlijk voornaamwoorden te vermijden.”
Een onderzoekster benaderde Wyatt na de lezing om te vragen hoe ze het beste genderneutraal naar auteurs kon verwijzen, omdat niet altijd duidelijk is welk persoonlijk voornaamwoord iemand gebruikt. “Maar ik weet niet of we hierin altijd genderneutraal moeten zijn”, zegt Wyatt. De objectiviteit die gesuggereerd wordt bij het weglaten van geslacht in het verwijzen naar andere auteurs is er in werkelijkheid namelijk niet, vervolgt ze. “Kennis wordt door mensen geproduceerd, in specifieke plaatsen en situaties. Gender is een van de dingen die juist kan helpen een tekst te contextualiseren.”
Wanneer alleen de achternaam van een auteur wordt gebruikt bij het citeren, gaat men er vaak van uit dat het om een mannelijke auteur gaat, vult Carlier aan. Zo vertelde een deelnemer tijdens de FEM-bijeenkomst dat studenten vaak automatisch aan auteurs refereren met ‘hij’, zelfs toen de vrouwelijke docent haar eigen artikel door de studenten liet lezen. “Zij moest echt tegen de studenten zeggen, jullie hebben het over mijn artikel, waarom schrijven jullie dan ‘hij’?”, vertelt Carlier. Zij oppert dat het misschien juist wel nodig is om explicieter naar gender te verwijzen in literatuurdiscussies, omdat er duidelijk een bias bestaat.
Een gids voor gelijkwaardig citeren
“Tijdens de FEM-bijeenkomst werd duidelijk dat dit onderwerp erg leeft in onze academische gemeenschap”, vertelt Carlier. “Ik moet toegeven dat ik ook nooit echt kritisch naar mijn eigen manier van citeren heb gekeken. Ik wil daar iets aan doen, maar hoe doe je dat? Zo kwamen we op het idee om een gids te schrijven.”
Hoewel de bias in citaties een structureel probleem is, zien Carlier en Wyatt een oplossing in zelfreflectie. “Het is het makkelijkst om bij jezelf te beginnen”, zegt Wyatt. “Structurele verandering vraagt heel veel werk en duurt lang. Maar ondertussen kunnen we het goede voorbeeld geven, collega’s ervan overtuigen dat het goed is om tegengas te geven en hen aansporen om bijdragen van vrouwen expliciet te maken.”
Vrouwelijke auteurs zichtbaar maken
Met de citatie-gids willen Carlier en Wyatt in eerste instantie bewustwording van het probleem bewerkstelligen. “Als iedereen zich realiseert dat we deze biases in het citeren hebben die nergens op slaan, dan kunnen we studenten het goede voorbeeld geven”, legt Carlier uit. “Veel collega’s zijn bovendien leden van editorial boards van tijdschriften. Zij kunnen die discussie daar voortzetten. Met zo’n gids heb je iets tastbaars, die kunnen we rondsturen en mensen kunnen het met elkaar bespreken.” Het is daarnaast moeilijk om met harde regels te komen over wie er wel of niet geciteerd zou moeten worden, vult Wyatt aan. “Maar het kan al zo simpel zijn als kijken naar een paper met 73 referenties waarvan er maar 12 van vrouwen komen, en zeggen: ‘probeer het nog maar eens’.”
“Wat ook mooi zou zijn”, vervolgt Carlier, “is een tool waarmee je citaties kunt checken.” Veel academici zullen wel mee willen werken aan meer gelijkheid en representatie in citeren, legt ze uit, maar hebben geen tijd om van al hun referenties uit te zoeken wat het geslacht van de auteur is. “We hebben ook systemen om plagiaat te achterhalen, we zouden ook zo’n tool moeten hebben voor een beter gender-evenwicht in citaties.”
Misschien helpt het explicieter verwijzen naar vrouwelijke auteurs in teksten ook om vrouwen überhaupt zichtbaarder te maken in de wetenschap, besluit Carlier. “Citaties in teksten van anderen helpen je ook om je vakgebied te leren kennen. Dat kan ook doorwerken in bijvoorbeeld het uitnodigen van keynote speakers op congressen. In mijn vakgebied, Life Sciences, hoor ik dan vaak ‘ik ken geen vrouwen die dit doen’ of ‘er zijn geen vrouwen die we kunnen uitnodigen.’ Maar als je ze expliciet zichtbaar maakt, kunnen we onze mannelijke collega’s daarmee helpen. ‘Hier is een lijst van citaties, inclusief gender. Die vrouwen zijn er wel, jullie zagen hen alleen niet’.”
