Communicatiewetenschap kan polarisatie in stikstofdebat oplossen

In het stikstofdebat staan boeren en natuurorganisaties al jaren lijnrecht tegenover elkaar. De politiek is door het recht opgeroepen om zich aan de Europees gestelde doelen te houden, wat inhoudt dat de regelgeving natuurorganisaties in het gelijk heeft gesteld: er moet iets gebeuren aan de hoge stikstofuitstoot in Nederland. Boeren wordt vaak verweten een groot aandeel in dit probleem te hebben, wat tot uitspraken als “halveer de veestapel” geleid heeft. Boeren zijn het echter niet eens deze beschuldigingen. Zo togen ze meermaals per tractor naar het Malieveld in Den Haag om daar te protesteren.

Verander in de ander

Volgens Korien van Vuuren, communicatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit Nijmegen en docent bij de Christelijke Hogeschool Ede, kan de communicatiewetenschap een rol spelen in het versoepelen van het gespannen  stikstofdebat. “De manier waarop we met elkaar praten en ons tot elkaar verhouden, maakt dat we ons op een bepaalde manier gedragen. Daardoor vindt zo’n stikstofcrisis ook plaats. We construeren zelf de manier waarop we met zo’n situatie omgaan.”

Meld u hier aan voor de ScienceGuide Nieuwsbrief

In het programma ‘De Koplopers’, een serie die in samenwerking met Regieorgaan SIA door debatcentrum De Balie wordt geproduceerd, stelde Van Vuuren dan ook een interessante opdracht voor: twee partijen in de stikstofdiscussie moeten voor tien minuten veranderen in de ander. In dit geval deden Laura Bromet, kamerlid voor GroenLinks, en Hans van den Heuvel, Directeur van boerenbelangenorganisatie LTO Nederland mee. Zij moesten dus elkaars argumenten voordragen. “Super leuk dat jullie dit doen,” zei Bromet vooraf, “ik vind het heel uitdagend om mezelf te verplaatsen in LTO. Ik ben benieuwd wat het oplevert, want ik ga er heel open in.”

Communicatie als oplossing voor maatschappelijke problemen

Van Vuuren deelt vooraf enkele inzichten uit de communicatiewetenschap die deze discussie zouden kunnen helpen. Het eerste inzicht gaat over perspectiefvolle onderhandelingen, een begrip uit onderzoek van Noelle Aarts, hoogleraar Socio-Ecologische Interacties aan de Radboud Universiteit. Als voorbeeld van dit begrip noemt Van Vuuren de huidige duurzaamheidsmaatregelen, die volgens het onderzoek het resultaat van zogenaamde ‘distributieve onderhandelingen’ zijn. Hierbij wordt er volgens Van Vuuren “één koek gebakken, die over de verschillende partijen verdeeld moet worden”. Oftewel, verlies voor de één is winst voor de ander.

Bij zo’n onderhandeling blijft altijd één partij ontevreden achter, vertelt Van Vuuren. Een ‘integratieve onderhandeling’ kan dit volgens haar oplossen. “In plaats van de koek te verdelen, wordt er een nieuwe koek gebakken. Met alle partijen worden stap voor stap de ingrediënten en het bakproces besproken, met het beoogde resultaat als creatief compromis. En in dit geval is dat een duurzame landbouw als onderdeel van een nieuwe verhouding tussen boeren, waterschappen, overheid, natuurorganisaties en burgers. Kenmerkend hieraan is de erkenning van elkaars zorgen, en dat het probleem pas opgelost is als dat voor iedereen geldt.”

Het tweede inzicht uit de communicatiewetenschap gaat over identiteit. “Uitspraken die over inhoud lijken te gaan, gaan vaak over identiteit”, vertelt Van Vuuren. “Dit leidt tot polarisatie, omdat gesprekspartners opmerkingen over identiteit maken terwijl ze zelf denken dat ze over inhoud praten. Een voorbeeld hiervan is de veestapel. Als je zegt dat de veestapel moet halveren, is dat een inhoudelijke opmerking, maar voor een veehouder klinkt dit alsof die de helft van de inkomsten moet inleveren. Dan ben je die veehouder al bijna kwijt als gesprekspartner. Die boer voelt namelijk alleen de pijn van het niet kunnen zorgen voor de toekomst van zijn of haar kinderen.”

Volgens Van Vuuren denken we vaak dat we een ander overtuigen met onze inhoudelijke argumenten, maar merken we niet dat we met onze taal en woordkeuze de kloof verdiepen in plaats van overbruggen. “Als wij iets zeggen over de identiteit van een ander, of dat bedoeld of onbedoeld is, duwen we die ander van ons af en zetten we die in een hoek. Eigenlijk bedreigen we die ander zelfs, waardoor de mentale ruimte van de ander om het gesprek inhoudelijk te voeren op raakt.”

De discussie loopt vast

Van den Heuvel begon na deze inzichten een toespraak met daarin de standpunten van GroenLinks. Daarna sprak Bromet in haar toespraak met afgunst over de overheid, die alle druk van de stikstofcrisis bij de boeren neerlegt. “Onterecht”, vindt ze in deze opdracht. Volgens Van den Heuvel gaf ze hiermee goed het gevoel weer dat bij veel boeren leeft.

Van Vuuren was onder de indruk van beide toespraken, maar tegelijk ziet ze hier wel een duidelijk knelpunt naar voren komen: dat beide gasten elkaars standpunten zo goed kunnen reproduceren, betekent dat de discussie blijkbaar vastligt en niet veel verder komt dan de oorspronkelijke argumenten. De standpunten blijven herhaald worden, en de vraag is nu hoe hiermee omgegaan kan worden. Er zit bijvoorbeeld verschil in de waarden die bij de genoemde standpunten horen, aldus Van Vuuren, en dat verschil is moeilijk op te lossen.

Niet kijken naar verschil, maar naar overeenkomst

Volgens Van Vuuren mag het best knetteren tijdens de stikstofdebatten. “Je hoeft niet alleen maar aardige dingen te zeggen”, vindt ze. “Er moeten ook eerlijke vragen gesteld worden, en alles moet op tafel komen te liggen bij onderhandelingen. Dat is namelijk de enige manier waarop vooruitgang geboekt kan worden.” Daarnaast merkt ze op dat er meer overeenstemmingen zijn dan op eerste gezicht lijkt. “Het is goed om daarnaar te blijven kijken, in plaats van naar alle verschillen.”