Stel de mens weer centraal in juridisch onderwijs

In hun onlangs verschenen Basisboek Legal Design – ontwerpen voor toegankelijk recht, bepleiten Ineke van den Berg en Peter van den Heuvel, respectievelijk lector Toegankelijkheid van het Recht en onderzoeker en designer bij Inholland, dat de mens weer het uitgangspunt van juridische en publieke dienstverlening moet worden. Aan de hand van legal design nemen ze studenten mee in het ontwikkelen van dienstverlening die begint bij de rechtsbehoefte van de mens.  

Oplossingen ontwerpen waarin de mens en zijn behoeften centraal staan 

Met legal design maak je het recht toegankelijk en vernieuw je de juridische dienstverlening, vertelt van den Berg. “In Nederland staat legal design nog in de kinderschoenen. Wij passen bestaande kennis en methoden op dit gebied toe om zowel het juridisch onderwijs als de juridische dienstverlening te innoveren. Tegelijkertijd onderzoeken we de nieuwe ontwerpen die gemaakt worden en leren we hiervan door hierop te reflecteren. Het is belangrijk dat studenten bewust worden van hun eigen manier van denken en handelen en of je daarmee wel de behoefte van een rechtzoekende vervult.” 

Zo laten ze de studenten hun eigen leerdoelen ontwerpen en moeten studenten ontwerpen die ze maken daarna voorleggen aan betrokken partijen zoals mkb-ondernemers en gemeenten. “Als ze straks bij de overheid of andere organisaties terechtkomen en dan het recht toegankelijk moeten maken, dan moeten ze zich wel goed kunnen inleven in de situatie van een rechtzoekende. Daarbij moeten ze begrijpen hoe informatie, producten, diensten, organisaties en systemen de behoeften van een rechtzoekende kunnen vervullen.” 

Ontwerpend onderzoeken 

Een belangrijk element van legal design is het ontwerpend onderzoeken, legt Van den Heuvel uit. Een student of onderzoeker die ontwerpend te werk gaat streeft niet alleen naar een ontwerp dat een probleem of vraagstuk oplost, maar gebruikt een ontwerp en het ontwerpproces ook om in gezamenlijkheid onderzoek te doen. Kenmerkend is dat een antwoord of ‘ontwerpidee’ wordt voorgelegd aan de belanghebbenden. Zo ontstaat een dialoog waarin perspectieven worden uitgewisseld.  

Meld u hier aan voor de ScienceGuide Nieuwsbrief

Met de terugkoppeling wordt de werking van het ontwerp al dan niet bevestigd, of ontstaan nieuwe inzichten voor nieuwe of betere antwoorden en oplossingen, vertelt Van den Heuvel. Zodoende haalt de onderzoeker en ontwerper in korte tijd veel data op, ontstaat een nog beter begrip van de behoeften, en kan veel sneller worden ingeschat of de ontworpen oplossing al dan niet gaat werken in de toekomst. “Want als je ontwerpend onderzoekt, ontwerp je een toekomst”, aldus Van den Heuvel.  

Uit een voorbeeld van Van den Berg blijkt hoe dat idee weerklank vindt in de praktijk. “Ik heb met allerlei betrokkenen – gerechtsdeurwaarders, rechters, advocaten, schuldeisers en een schuldenaar – ontwerpbijeenkomsten georganiseerd waarbij we nadachten over een toekomstbestendige rol van een gerechtsdeurwaarder. Als we de rol van gerechtsdeurwaarder nú zouden uitvinden, waaraan zou zo iemand dan moeten voldoen? Tijdens die sessie bleken alle betrokkenen in de eerste plaats behoefte te hebben aan een gerechtsdeurwaarder die vanuit financiële en juridische kennis een bruggenbouwer is. Met een ontwerpende denkwijze kan die rol dus anders en beter kunnen worden ingericht.” 

Studenten ontwerpen de toekomst 

Met hun Basisboek Legal Design willen de onderzoekers en designers van Inholland ook meewerken aan een verandering binnen uitvoeringsorganisaties zoals de Belastingdienst. “Je ziet dat men bij veel uitvoeringsorganisaties niet meer bezig is met de burger als de mens waarvoor men het eigenlijk zou moeten doen“, vertelt Van den Berg. “Waar die organisaties nu vooral uitgaan van hun bestaande systemen, zou de publieke dienstverlening juist moeten beginnen bij de hulpvraag en de rechtsbehoeften van de burgers.”  

Studenten hebben daarin een belangrijke rol, vertellen de schrijvers. Zo zien ze dat studenten die deeltijd werken hun opgedane kennis en inzichten meteen in de praktijk brengen. Daarnaast maken studenten bij de juridische opleidingen van Inholland kennis met de concrete rechtsbehoeften van verschillende mensen, bijvoorbeeld doordat ze ingewikkelde juridische teksten moeten vereenvoudigen en visualiseren, aansluitend op wat die burger kan of wil. “Daarbij laten we studenten ook ervaren dat veel hulpvragen niet alleen juridisch van aard zijn en deze hulpvragen soms ook met of vanuit andere disciplines opgelost moeten worden.” 

Zo gaan studenten vanuit allerlei opleidingen de komende jaren samenwerken met de Rotterdamse politie en de Rotterdamse Vraagwijzer, een loket van de gemeente Rotterdam waar mensen met allerhande vragen gratis worden geholpen. Daar onderzoeken ze hoe de politie en de Vraagwijzer makkelijker in contact kunnen komen met arbeidsmigranten, een groep die veel problemen en weinig toegang tot recht heeft en vaak buiten zicht blijft. “Maar ook zij hebben rechten op huisvesting, op betaling van het minimumloon en toegang tot de gezondheidszorg”, vertelt Van den Berg. 

Eerst de mens en de behoefte, dan de regel en de wet 

Daarnaast leren studenten door dergelijke opdrachten te begrijpen waar de echte behoeftes van burgers en ondernemers liggen, vertelt de Rotterdamse lector. “We hebben studenten de wijk in gestuurd om aan mkb’ers te vragen wat ze begrepen van het contract ‘huur bedrijfsruimtes’, een heel ingewikkeld contract. Vaak snappen studenten dan pas hoe ingewikkeld dat contract is, en wat de behoefte van die mkb’ers is. Je moet als jurist niet altijd eerst in je wetboek kijken, maar beginnen bij de vragen die mensen hebben. Inmiddels groeit dat besef gelukkig.” 

“Het is mooi om te zien dat studenten soms bijna verbaasd constateren dat de dingen die zij doen betrekking hebben op échte mensen met échte problemen,” voegt Van den Heuvel toe, “Dat er ‘ongelukken’ kunnen gebeuren wanneer zij informatie geven waarvan niemand iets begrijpt.” 

De schrijvers van het Basisboek Legal Design willen studenten en professionals daarom meenemen in de transitie richting overheidsdiensten die de rechtsbehoefte van mensen als uitgangspunt nemen, die maatwerk kunnen leveren, en die de menselijke maat terugbrengen. Een deel van die transitie is de terugkeer op gedane schreden, vertelt Van den Berg. “Vroeger hadden we bijvoorbeeld bureaus voor rechtshulp en kantonrechters, die dichter bij de mensen stonden. Toen is echter in alle wijsheid besloten om kantongerechten weg te halen en bij de rechtbanken te centraliseren. Ook op sociale advocatuur is beknibbeld.” 

De huidige ontwikkelingen bieden echter hoop, vindt Van den Berg. “De recente trend naar buurtrechters en wijkrechtbanken is dan weer een mooie innovatie, dichter bij de burger. Het ontwikkelen van allerlei digitale platforms zorgt er tegelijkertijd voor dat mensen die juridische zaken zelf of deels kunnen regelen, daartoe met enige ondersteuning ook in staat worden gesteld. Ook daarbij wordt steeds vaker gekeken naar wat de rechtzoekende zelf wil of kan doen.” 

Lessen uit het Toeslagenschandaal 

Wie voorbeelden zoekt van de noodlottige gevolgen van een van publieke dienstverlening die uitging van de mens als mogelijke fraudeur, komt al snel bij het Toeslagenschandaal uit. De toegang tot recht was voor de gedupeerden totaal afwezig, wat leidde tot grote schulden en problemen, leggen de onderzoekers van Inholland uit. Met hun kennis van legal design weten ze dat men daaruit grote lessen kan trekken: “Uitgaan van de behoeften en problemen die mensen ervaren en zorgen voor laagdrempelige dienstverlening in een goed functionerend systeem van betrokken partijen.” 

“Ik denk dat Renske Leijten een goede analyse maakt wanneer ze zegt dat alles binnen de overheidsdiensten tot product of proces is verworden“, zegt Van den Heuvel. “In wezen worden daar de ontwikkelingen van digitalisering en technologisering doorgetrokken. Die hebben namelijk tot gevolg dat iedereen in een eigen vakje belandt en eigenlijk alleen daarvoor verantwoordelijk is. Wat daarbuiten gebeurt, valt buiten jouw verantwoordelijkheid. Daardoor raken dienstverleners geïsoleerd van de mensen voor wie ze het eigenlijk doen, en vervreemden ze van het algemene belang en de hulpbehoevende mens.” 

Wanneer vervolgens blijkt dat het systeem mensen in problemen brengt, moet dat juist buiten de afzonderlijke compartimenten worden opgelost, benadrukt Van den Heuvel. “Zet de mens centraal en begin bij de rechtsbehoeften van mensen – dat is de stelling van ons boek. Er wordt rond de tekentafel te veel bedacht waarin die mens niet als uitgangspunt wordt genomen en er wordt te weinig gereflecteerd op de effecten van een ontwerp in de uitvoering. Wat hebben we immers aan het recht als het niet toegankelijk is?”  

Een politiek van mensgerichtheid 

Hun pleidooi voor een grotere mensgerichtheid en meer reflectie binnen uitvoeringsorganisaties heeft ook een politieke klank, beseffen de schrijvers, te meer omdat het ook bedoeld is om studenten te vormen. “Ik zie ons boek als een manier om de maatschappij, de juridische praktijk en het onderwijs te veranderen”, beaamt Van den Berg. “De aanname dat je samen dingen verandert en oplost, die is weg, en die moet terugkomen.” 

Daarbij moet de mensgerichtheid waarvoor de schrijvers pleiten een vooronderstelling in het gesprek zijn, voegt Van den Heuvel toe. “Voor mij is dat de politieke, juridische en praktische boodschap van ons boek: stel de mens weer centraal.”