Wetenschap is een orkest, geen topsport
In het Theater aan het Vrijthof opende de Universiteit Maastricht het nieuwe academisch jaar. De opening stond volledig in het thema van verandering, iets dat ook universiteiten moeten blijven doen om bij te blijven. Dat opperde in ieder geval Mamokgethi Phakeng, vice-rector van de Universiteit van Kaapstad, die door de Limburgse universiteit was uitgenodigd om te spreken. Geheel in thema presenteerde de UM ook het nieuwe strategisch plan.
Phakeng is al jaren bezig met het innoveren en veranderen van universiteiten. “Nieuwe beginnen zijn altijd spannend. De pandemie heeft ons in het duister laten tasten, en we werden gedwongen te veranderen. Daarnaast weten we nog een heleboel niet over alle andere grote veranderingen die gaan gebeuren in de komende jaren. Die veranderingen kunnen ons enorm verstoren, maar als je jezelf verstoort kan de buitenwereld dat niet meer doen. Dat moeten universiteiten dus doen. Veranderen, om verandering voor te blijven. Het initiatief grijpen en de verandering sturen in ons eigen voordeel.”
Mensen veranderen is makkelijker dan systemen veranderen
Transformatie is echter moeilijk, beseft Phakeng. Hoewel sommige medewerkers van een bedrijf of instellingen wel willen veranderen of innoveren, kunnen ze onbewust bang zijn dat ze dan de huidige resultaten verliezen. “Sommige mensen binnen de universiteit denken dat de instelling haar excellentie kan verliezen als ze veranderen, en deze twee termen zetten ze dus tegenover elkaar. Cognitieve dissonantie heet dit, en dit levert stress op.”
Meld u hier aan voor de ScienceGuide Nieuwsbrief
Bij de Universiteit van Kaapstad gaan transformatie en excellentie juist samen in de drie pilaren van de strategie: transformatie, excellentie en duurzaamheid. Want voor verandering is ook excellentie nodig om de nodige innovatie te vinden, vertelt Phakeng. En als excellentie andersom niet samenhangt met transitie, leidt het niet tot duurzame impact. Duurzaamheid draait in dit geval dus niet alleen om milieuvriendelijke oplossingen, maar ook om de maatschappelijke rol van de universiteit. Onderzoek en onderwijs moet leiden tot langdurige oplossingen voor maatschappelijke problemen.
Een manier om die cognitieve dissonantie tegen te gaan is het beginnen van die verandering vanuit mensen, niet vanuit het systeem. Volgens Phakeng denken organisaties daar vaak niet aan en moeten medewerkers maar meedoen met het nieuwe systeem. Maar, zo zegt ze, als de mensen veranderen, volgt het systeem meestal vanzelf. “Mensen weten vaak wat ze zouden willen veranderen, en ze komen dan met veel ideeën.”
Ook de Universiteit Maastricht verandert
Phakeng was niet zomaar uitgenodigd om te spreken bij de jaaropening van de Universiteit Maastricht. Daar werd namelijk ook het nieuwe strategisch plan van de universiteit gepresenteerd. Dit plan geeft weer hoe de Limburgse universiteit er in 2026 voor wil staan op voornamelijk het gebied van studentenwelzijn, internationalisering, duurzaamheid en excellentie.
Volgens Martin Paul, bestuursvoorzitter van de UM, is het nieuwe strategisch plan de samengestelde droom van de medewerkers van de UM. “We hebben interviews gehouden binnen de universiteit en zo dit plan samengesteld. Het is dus niet zomaar samengesteld door bestuurders, en er zitten geen checklists in met hokjes die we over vijf jaar afgevinkt willen hebben. Ook is tijdens het samenstellen nauwelijks gekeken naar wat andere Nederlandse universiteiten doen; dat moeten we ook niet willen, want we willen juist iets toevoegen aan het landschap van Nederlandse universiteiten.”
Europese universiteit van Nederland
Volgens Marcel Levi, de nieuwe voorzitter van de NWO, kan de UM zeker iets toevoegen. De titel van het strategisch plan is namelijk ‘Europese universiteit van Nederland’, en Levi denkt dat het onderzoek in Nederland steeds meer wordt beïnvloed door Europa. “Er komt veel geld vanuit Europa, en er zijn alsmaar meer Europese samenwerkingen. Toch is Nederland niet in alles hetzelfde als Europa. Wij zijn heel gestructureerd; Europa is heel multidisciplinair of interdisciplinair. Maastricht kan in de verandering naar het Europese systeem voorop lopen.”
Een oplettende student vroeg tijdens de presentatie van het strategisch plan wat er precies nieuw aan is, aangezien de UM al de meest Europese universiteit van Nederland is. Volgens Paul klopt dit, maar is het toch anders om het nu daadwerkelijk op papier te hebben. “Er kwamen ideeën vanuit alle hoeken over wat dit nu precies betekent, en het samenvoegen en opschrijven van al die ideeën helpt om het uit te stralen naar de buitenwereld. Zo krijgt deze uitstraling weer meer betekenis, en kunnen we reflecteren op wat het nu eigenlijk precies betekent om een Europese universiteit te zijn.”
Katlijn Haesebrouck, Universitair docent aan de School of Business and Economics van de UM, vult deze gedachte aan. “Hoewel we al veel buiten de grenzen werken aan interdisciplinair onderzoek, vertaalt dat zich niet altijd in het ontvangen van Europese financiering. Het uitspreken van ons doel en onze visie kan het dus meer op de agenda zetten, en dat zou bij de financiering zeker helpen.”
Wetenschap is als een orkest
Harald Merkelbach, Hoogleraar rechtspsychologie, vindt het belangrijk dat de UM welzijn als één van de belangrijkste punten noemt. “Universiteiten proberen vaak om op Amerikaanse universiteiten te lijken, waar competitie heel belangrijk is. In Europa wordt echter meer gekeken naar samenwerking, en het kennis vergaren om het kennis vergaren, zonder utiliserende motivatie. Dat vind ik mooi, en dat moeten we ook in stand houden.”
Het anders erkennen en waarderen van wetenschappers is iets dat daarbij hoort, maar wat ook tot veel discussie leidt. Volgens Haesebrouck is dit te verklaren doordat mensen denken dat er dan alleen maar extra hokjes bijkomen die aangevinkt moeten worden. Volgens haar komen er juist andere hokjes voor andere medewerkers. “Zo wordt de werkdruk niet hoger, maar per individu anders, terwijl de waardering wel hoger wordt.”
Dit is dan ook een lastig onderwerp, vindt Merkelbach. “Marcel Levi vergeleek wetenschap afgelopen zomer met topsport. Dat is een typisch Amerikaans idee, en we moeten onze studenten meegeven dat dit een stom idee is. We weten dat de topwetenschappers helemaal niet 24 uur per dag met wetenschap bezig zijn. Inspiratie komt vaak juist van buiten de wetenschap, van hobby’s of het privéleven.”
Merkelbach oppert dan ook dat docenten andere metaforen van wetenschap moeten meegeven aan studenten. “Mijn metafoor is dat van een orkest; iedereen speelt een andere rol, maar al die rollen werken wel samen. Zo moet dat ook zijn in een universiteit met alle verschillende disciplines die uiteindelijk wel samenkomen.”
Over grenzen van disciplines en landen heen
Om echt interdisciplinair te werken zijn volgens de UM ook samenwerkingen met Europese partners nodig. Eén van de Europese partners is aanwezig bij de jaaropening: Snježana Prijić-Samaržija, rector van de Universiteit van Rijeka. De pandemie heeft volgens haar duidelijk gemaakt dat interdisciplinair onderzoek de wetenschap van de toekomst is. “Maar er is veel debat over dit thema. Wetenschappers duiken graag de diepte in van hun onderzoek, maar de echte wereld werkt niet zo. Er is geen ander alternatief voor probleemoplossing dan samenwerking tussen disciplines en sectoren. We zullen dus wel moeten.”
Toch is het niet de bedoeling om faculteiten en vakgroepen dan maar te fuseren, denkt Martin Paul. “Om interdisciplinair te werken moet je wel disciplines hebben. We brengen dus niet alle faculteiten bij elkaar, want elke discipline moet een eigen identiteit hebben die aan een interdisciplinair onderzoek kan worden toegevoegd. Toch moeten er muren doorbroken worden, en de universiteit kan daarmee helpen door ruimtes te creëren waar mensen van verschillende faculteiten elkaar kunnen ontmoeten.”
Echter hebben de universiteiten niet alleen op wetenschappelijk vlak veel aan elkaar. Studentenwelzijn is in het afgelopen jaar natuurlijk stevig op de proef genomen, en volgens Paul heeft de Limburgse universiteit veel geleerd van haar Europese partners. “Het is belangrijk om gelijkgestemden te vinden, om elkaar te helpen verder te komen. We geven om onze studenten en onze medewerkers, en onze netwerken en partners helpen ons omgaan met dit soort uitdagingen. Je helpt elkaar dus niet alleen toewerken naar een mooie en heldere toekomst, je houdt elkaar ook vast in tijden van uitdagingen.”
