“Als wetenschappers geen activist zijn, wie dan wel?”
Moeten wetenschappers in een maatschappij die sterk polariseert hun meningen misschien wat vaker voor zich houden, om zo de objectiviteit van de wetenschap te bewaken, of moeten ze zich juist sterker uitspreken? Dit vraagstuk leeft op universiteiten; de Universiteit Maastricht organiseerde zelfs een online discussie. Drie wetenschappers met uiteenlopende standpunten deelden hun opvattingen.
Is niet aan activisme doen objectief of lui?
Teun Dekker, hoogleraar Liberal Arts and Sciences, modereerde de discussie en opende door uit te leggen waar deze vandaan komt. “Goede wetenschappers zijn altijd bezig met het begrijpen van de wereld. Dat betekent dat ze altijd erachter komen dat de wereld complexer is dan ze denken, en dat ze in sommige opzichten dus fout zullen zitten. Wetenschappers moeten daarom altijd ruimdenkend zijn en openstaan voor andere inzichten. Een goede wetenschapper is altijd op zoek naar het zwakste argument en naar de mogelijkheid om dat te weerleggen. Zo kan diegene beter begrijpen hoe de complexiteit van de wereld in elkaar zit.”
Als dat inderdaad is hoe een wetenschapper is, staat dat volgens Dekker lijnrecht tegenover wat een activist is. “Een goede activist is betrokken bij een verhaal. Die probeert mensen mee te krijgen in dat verhaal. Daarvoor brengt een activist alleen de sterkste argumenten naar de voorgrond. Dit zou betekenen dat een goede wetenschapper een slechte activist is, en dat een goede activist een slechte wetenschapper is.”
Toch is er een discussie over wetenschap en activisme ontstaan, vertelt Dekker, want het blijkt mogelijk om er op een andere manier naar te kijken. “Een wetenschapper heeft veel kennis en kunde, en is altijd op zoek naar de waarheid. Als een wetenschapper de waarheid in pacht heeft, zou het hypocriet, en wellicht zelfs lui zijn, om daar niks mee te doen. Als we zoveel tijd en energie stoppen in het begrijpen en achterhalen van de waarheid, is het een bedrog van onze verantwoordelijkheid om daar niks mee te doen. Als wij niet onze kennis gebruiken om de wereld te verbeteren, wie doet dat dan?”
Politiek volgt de wetenschap alleen als het uitkomt
Pim Martens, hoogleraar Sustainable Development, staat achter deze tweede visie. “Ik denk dat elke wetenschapper wel herkent dat je een groot gedeelte van je leven hebt geïnvesteerd, maar dat je je boodschap niet overgebracht ziet worden op het grotere publiek. Ergens is dat ironisch; overal ter wereld vraagt de maatschappij om goed onderwijs en onderzoek en nieuwe inzichten, maar tegelijk zien we dat overheden sommige ‘onhandige’ resultaten gewoon naast zich neerleggen. Dat is raar.”
Een deel van de schuld daaraan ligt volgens Martens bij wetenschappers zelf. “Te veel wetenschappers brengen hun boodschap niet goed over. Ze werken op hun eigen wetenschappelijke vierkante centimeter en komen niet daarbuiten. Ze publiceren alleen in de vakbladen van hun eigen vakgebied, en bereiken dus een vrij klein publiek. Universiteiten hebben hierop gereageerd door nieuwe vakgebieden te creëren, waarvan duurzaamheid een voorbeeld is. In deze nieuwe vakgebieden wordt wel samengewerkt met andere partijen. En dit is prima, maar is dit genoeg?”
Nee, zegt Martens. Wetenschappers hebben een grotere verantwoordelijkheid in het verbeteren van de wereld, en moeten juist een grotere rol in het debat pakken. Ook moeten wetenschapper meer uit hun eigen academie komen. Martens noemt deze nieuwe wetenschapper een Scientivist, een wetenschapper die onderzoek doet maar tegelijkertijd als activist probeert de wereld te verbeteren.
Activisme schaadt objectiviteit en imago van de wetenschap
Astrid Offermans, universitair hoofddocent op het gebied van Duurzaamheidswetenschap, denkt dat wetenschappers zich beter kunnen houden bij onderzoek. Wetenschappers kunnen zeker activistisch ingesteld zijn, maar moet dat ook? “Ik zou zeggen: nee, in ieder geval niet in de hoedanigheid van een wetenschapper. Ik ben namelijk bang dat een activistische houding onder wetenschappers de wetenschap op verschillende manieren kan schaden.”
Zo zou activisme volgens Offermans juist kunnen leiden tot een verdere vermindering van het vertrouwen in de wetenschap. “Vertrouwen vanuit de maatschappij is enorm belangrijk voor ons, en als we dat vertrouwen verliezen is het heel moeilijk om het weer terug te krijgen. We moeten op een ethische manier ervoor zorgen dat we betrouwbaar en relevant onderzoek leveren, met objectieve en onafhankelijke resultaten. Dat is volgens mij moeilijker voor een activist, of een Scientivist.”
Daarnaast waarschuwt de hoofddocent dat charisma, meer dan wetenschappelijke status, de boventoon kan gaan voeren in het debat. “Dat is in mijn ogen een reëel risico als wetenschappers zich richten op overtuigen in plaats van op informeren. Zo lopen we het risico de wetenschappelijke waarheid kwijt te raken. Wie weet leidt dat er zelfs toe dat een universiteit mensen wil aannemen die niet de beste wetenschapper zijn maar wel het beste een verhaal kunnen vertellen. Ik ben er persoonlijk erg bang voor dat mijn manier van een objectieve waarheid vertellen de strijd gaat verliezen van het opgeleukte verhaal van de waarheid.”
Door activisme wordt wetenschap ‘maar een mening’
Verder kan niet elke vraag eenvoudig vanuit de wetenschap worden beantwoord. Met controversiële onderwerpen kan zo het risico ontstaan dat wetenschap ‘maar een mening’ wordt, denkt Offermans. “Zelfs als de wetenschap het ergens over eens is, komen daarna nog allerlei vragen op over hoe daarnaar gehandeld moet worden.”
Dit ziet Offermans in haar eigen vakgebied af aan het klimaatprobleem en de mogelijke oplossingen hiervoor. “In de politiek wordt niet alleen gekeken naar de feiten, maar ook naar waarden en belangen. Dat is moeilijk, maar daar worden politici uiteindelijk voor betaald. Het is niet aan ons als wetenschappers om een deel van hun werk te doen. Als een wetenschapper dit wel zou willen, denk ik dat die wetenschapper maar gewoon de politiek in moet gaan.”
Elke activist zou wetenschapper moeten zijn
Maurice Zeegers, hoogleraar Complexe genetica en -epidemiologie, ziet geen problemen met politieke inmenging van wetenschappers. Hij ziet activisme puur als vrijetijdsbesteding van een wetenschapper; de ene wetenschapper houdt van koken, de andere wetenschapper doet aan activisme. “Doe wat je wil in je vrije tijd, ik zie geen tegenstelling tussen wetenschapper en activist. Wetenschap draait puur en alleen om het vinden van waarheid. Dat betekent echter niet dat een wetenschapper geen passie kan hebben.”
Volgens Zeegers is het eigenlijk niet meer dan logisch dat wetenschappers activistisch ingesteld zijn. “We gebruiken wetenschap om de maatschappij te helpen, en ik denk dat dit ook ons doel is. Tenslotte, als wetenschappers geen activisten zijn, wie dan wel? Niet alle wetenschappers hoeven activist te zijn, maar ik zou wel willen dat elke activist een wetenschapper is.”
Daarnaast kunnen wetenschappers zonder bezwaar voor maatschappelijke belanghebbenden werkzaam zijn, denkt de hoogleraar. “Ikzelf doe dat af en toe wel. Zo werk ik op het moment voor een advocatenkantoor, waar ik onderzoek doe naar bijwerkingen van een bepaald geneesmiddel. Ik werk in dit geval tégen een farmaceutisch bedrijf, waar ook wetenschappers werkzaam zijn. De discussie tussen ons vindt dus volledig plaats op wetenschappelijke gronden. Wetenschappers werken overal, niet alleen bij universiteiten. Zo lang de discussie op academische gronden blijft bestaan, denk ik dat het alleen maar positief is voor de wetenschap.”
