Inclusief én uitdagend onderwijs? Bereid je voor op verhitte momenten

Nieuws | de redactie
22 december 2021 | Wie onderwijs zowel inclusief als uitdagend wil maken, moet voorbereid zijn op verhitte momenten in de collegezaal, schrijven onderzoekers van de Vrije Universiteit. Zij ontwikkelden een handleiding die docenten houvast geeft in het omgaan met gespannen situaties. Het vinden van een balans tussen persoonlijke waardigheid en academisch ongemak is niet eenvoudig, benadrukken ze.
De onderzoekers moedigen docenten aan om een veilige leeromgeving te creëren maar daarin tevens ruimte te laten voor ongemak. Beeld: Fauxels

Een leerproces waarin studenten en docenten hun opvattingen en aannames kritisch bezien bevat in de regel enige mate van discomfort en spanning, schrijven onderzoekers van de Vrije Universiteit. Voor een onderwijsaanpak waarin studenten worden aangespoord om vanuit hun eigen individualiteit betrokken te zijn, zoals de Mixed Classroom aanpak van de Vrije Universiteit, geldt dat nog meer. Verhitte momenten zijn dan ook niet te voorkomen. Sterker nog, ze moeten niet worden voorkomen; juist verhitte, gespannen momenten kunnen enorm bijdragen aan het leerproces.  

Verhitte momenten 

Een zogeheten ‘verhit moment’ is een emotioneel geladen moment van conflict of spanning dat het gezamenlijke leerproces bedreigt. Deze momenten kunnen echter wel worden aangegrepen om gezamenlijk te leren, schrijven de onderzoekers. Desalniettemin blijven het lastige momenten; om docenten steun te geven in de aanpak hiervan, hebben zij een raamwerk opgesteld dat inzichten en handreikingen biedt aan docenten in het hoger onderwijs. Het raamwerk is een aanvulling op de Mixed Classroom onderwijsaanpak van de Vrije Universiteit. 

Het raamwerk is onderlegd door de resultaten van semi-gestructureerde vraaggesprekken met docenten van verschillende faculteiten. Die data zijn aangevuld met observaties in klaslokalen en tijdens workshops voor docenten. Daaruit bleek al snel dat docenten verschillende opvattingen over ‘verhitte momenten’ hebben en anders tegenover zulke momenten staan. “Hoewel zij zulke momenten herkennen als kansen om te leren, vrezen veel docenten verhitte momenten zodanig dat ze die het liefst mijden.” Docenten gaven daarom aan behoefte te hebben aan hulp en ondersteuning.  

Wie ben jij om me dat te vertellen? 

Binnen de sociale structuur van het klaslokaal onderscheiden de onderzoekers drie velden met aanleidingen voor verhitte momenten. Allereerst blijken verhitte momenten makkelijker te ontstaan in kleine klassen en in lessen met veel tijd. Daarnaast zijn er verhitte momenten die specifiek ontstaan in de interactie tussen studenten of studenten en docenten. De onderzoekers onderscheiden vijf aanleidingen, beginnend bij botsende opvattingen.  

Bij inschrijving ga je akkoord met onze privacy-voorwaarden. Deze voorwaarden zijn hier te lezen.

Vooral bij vakken waar studenten worden aangemoedigd vanuit verschillende perspectieven te kijken liggen die botsingen op de loer, schrijven de onderzoekers. Ze vertellen over een voorval waarin een docent door een student op hoge toon ter verantwoording werd geroepen tijdens een college over de vroege kindertijd. Waar onderzoek volgens die docent aantoont dat kinderen pas op een bepaalde leeftijd neurale verbindingen maken, ervoer de student in kwestie dat anders. “Wie ben jij om me dat te vertellen,” verweet de student, “dat is niet je plaats!” 

Marginalisatie van bijna iedereen 

Ook culturele verschillen, bijvoorbeeld met betrekking tot de verwachtingen die internationale studenten van docenten hebben, kunnen aanleiding zijn voor verhitte momenten. Diezelfde internationale studenten kunnen zich tevens snel gemarginaliseerd voelen, een andere oorzaak voor verhitte momenten, als docenten tijdens de les af en toe schakelen naar het Nederlands.  

Een gevoel van gemarginaliseerd te worden hoeft zich niet te beperken tot één groep tegelijk, blijkt uit een fragment van een gesprek dat de onderzoekers met een docent voerden. Die vertelde over een situatie waarin zowel een rechtse, blanke man, een student van kleur en enkele witte studenten aangaven zich gemarginaliseerd en niet veilig te voelen.  

Het was de hevigste verstoring die ik had meegemaakt 

Een vierde oorzaak voor verhitte momenten noemen de onderzoekers ‘stille stemmen in een echoput’, oftewel situaties waarin studenten het niet aandurven om in te gaan tegen een schijnbaar algemeen gedeelde opvatting – totdat de bom barst. Een laatste, eveneens meer explosieve oorzaak van verhitte momenten die ontstaan door interacties in het klaslokaal is verbaal of fysiek geweld.  

De onderzoekers beschrijven een voorbeeld van een klas met vluchtelingen en werkenden waarin een vluchteling een korte presentatie hield over zijn asielaanvraag, die al twaalf jaar duurde. Daarbij sprak hij heftig over macht, corruptie en het ontbreken van democratie – iets waardoor een klasgenoot die bij de overheid werkte zich zozeer beledigd voelde dat ze in huilen uitbarstte. De docent loste de situatie op door tijd te nemen voor reflectie en door iedereen de opdracht te geven de zaak te bekijken door de ogen van de ander. “Het was de hevigste verstoring van een les die ik had meegemaakt, maar het was tegelijkertijd het beste voor dat wat we probeerden te bereiken: een soort veilige omgeving die toch uitdagend genoeg is”, aldus de docent in kwestie. 

Veel hangt af van intuïtie docent 

Ook de persoon van de docent zelf heeft invloed op de wijze waarop verhitte momenten tot stand komen of nog verder ontbranden, schrijven de onderzoekers. Zo kunnen docenten zich onzeker of onhandig voelen ten aanzien van verhitte situaties, bijvoorbeeld omdat ze niet goed op de hoogte zijn van culturele normen of gebruiken van de studenten die ze voor zich hebben. Daarnaast kan niet elke docent even ad rem reageren op bijvoorbeeld beledigende uitspraken die in de klas worden gedaan, waardoor zoiets eerder leidt tot een verhit moment.  

De omgang van docenten met situaties die mogelijk tot verhitte momenten zullen leiden komt dus voor een deel aan op intuïtie. “Het gaat erom dat je actief luistert”, aldus een docent, die uitlegde dat ze eventueel gevoelig lesmateriaal wel voorbereidde, maar het gebruik ervan liet afhangen van de sfeer in de klas. “Bij de introductie ervan geef ik al aan dat het misschien beledigend is voor sommige studenten, maar dat we er juist daarom over moeten praten in deze samenleving.” 

Intellectueel mag alles worden bevraagd, maar iedereen moet worden gerespecteerd 

Op basis van literatuur en de gesprekken met docenten hebben de onderzoekers zes tips opgesteld voor docenten die beter willen omgaan met verhitte momenten in de klas. Allereerst raden de onderzoekers aan om verhitte momenten te zien als mogelijkheden om samen met studenten te oefenen met reflecteren, een open houding te hebben en een kritische denkwijze te ontwikkelen. Daarnaast moedigen de onderzoekers docenten aan om een veilige leeromgeving te creëren maar daarin tevens ruimte te laten voor ongemak.  

Het vinden van een balans tussen persoonlijke waardigheid en academisch ongemak is niet eenvoudig, benadrukken ze. “Iedereen in een klaslokaal moet gerespecteerd worden, maar intellectueel gezien moet ieder perspectief kunnen worden uitgedaagd.” De onderzoekers roepen docenten op om hun eigen ongemak met bepaalde situaties als signaal voor actie te begrijpen. “Deze momenten vragen om het opschorten van oordelen en geïmproviseerde acties die afwijken van de routine van een docent”, schrijven ze. 

Ook moedigen de onderzoekers docenten aan om het belang van verhitte momenten te onderstrepen en te onderkennen dat het gelijktijdig inclusief en uitdagend maken van het onderwijs veel toewijding vraagt. Het is daarom belangrijk om geduldig te zijn en nog belangrijker om elkaar als docenten te ondersteunen, aldus de onderzoekers; dat biedt de gelegenheid voor kennisoverdracht en laat docenten zien dat ze niet de enige zijn die het soms moeilijk heeft met verhitte momenten in de klas.  


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK