“Dekolonisering is geen modegril”
Tijdens een bijeenkomst van de Gender en Diversity Hub van de Universiteit Utrecht kwamen deskundigen uit de klimaatwetenschap, het internationale recht, genderstudies en de sociologie samen om te bespreken hoe zij dekolonisatie willen gebruiken in hun onderzoek en lesmethoden.
De politieke consequenties van apolitiek onderzoek
Carole-Anne Sénit en Frank Biermann, beiden onderzoekers aan het Copernicus Institute of Sustainable Development, onderzochten diversiteit in de klimaatwetenschap. Sénit benadrukt dat bepaalde delen van de wereld kwetsbaarder zijn voor klimaatverandering – vooral de landen in het zuidelijk halfrond en de armste landen in de wereld. Toch wordt de kennis van wetenschappers uit het zuiden weinig benut. Daarom vergeleken ze de verhouding tussen publicaties van klimaatwetenschappers die in het zuidelijk halfrond wonen en wetenschappers uit het noordelijk halfrond.
Daarbij bleek dat wetenschappers uit het Zuiden vrijwel onzichtbaar zijn in de klimaatwetenschap. “In het Global Sustainable Development Report uit 2019 betreft maar één procent van de referenties een verwijzing naar werk van onderzoekers uit de armste landen van de wereld”, zei Senit. “Bij de conferenties die we onderzochten kwam maar tien tot twintig procent van de deelnemers uit het Zuiden en geen enkele deelnemer kwam uit een van de armste landen.”
Volgens Sénit legt dit onderzoek een koloniale structuur bloot: Noordelijke academici en instituten maken de dienst uit in een veld dat vooral de Zuidelijke landen raakt. Als voorbeeld noemt ze het discours van The Limits of Our Planet, een discussie in Nature waarin wetenschappers grenzen willen stellen aan de ontwikkeling van de mensheid om milieuschade te voorkomen. “Dit discours is verankerd in het Noorden, maar wordt bestreden omdat het de economische groei en de ontwikkeling de armste landen beperkt”, zei Sénit. “De discussie wordt gezien als wetenschappelijk onderbouwd en apolitiek, maar het staat niet los van politieke consequenties.”
De rol van de docent
Een ander veld waar koloniale structuren een sterke invloed hadden is het internationale recht. Julie Fraser, docent Rechten aan het Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM) van de UU, wijst erop dat het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens uit 1950 is bedacht door Europese machthebbers in een tijd dat veel Europese landen nog koloniën hadden. In dat verdrag werd een clausule opgenomen die deze gekoloniseerde gebieden buitensloot. “De koloniale machthebbers waren bang voor de emanciperende kracht van mensenrechten”, aldus Fraser.
De jurist legt uit dat ze dit soort koloniale invloeden wil onthullen om het curriculum te dekoloniseren in haar lessen. Dit doet ze door vooral naar de verschillende standpunten van haar studenten te luisteren, wat lastig kan zijn, omdat de rol van de docent dan verandert. “Als docent moet je leren luisteren naar je studenten en leren om van de studenten te leren”, zegt ze. “Het is een kwestie van balanceren om als docent autoriteit in de klas te behouden wanneer je jezelf op een meer gelijke voet als je studenten probeert te zetten.”
Geen daders en slachtoffers
Rosemarie Buikema, programmaleider van de Gender en Diversity Hub van de UU, licht toe dat luisteren naar anderen helpt om de impliciete aannames van je eigen perspectief duidelijker te maken. De klimaatwetenschap is hier opnieuw een goed voorbeeld. In het Westen wordt milieuvervuiling vaak gezien als een post-industrieel probleem, maar al tijdens de kolonisatie is in veel landen milieuschade aangericht door de natuur te ontregelen, bossen te kappen en plantages aan te leggen. Dekoloniale kritiek gaat ook om de realisatie dat elk perspectief maar een gedeelte van de waarheid is, aldus Buikema.
Buikema pleit er daarom voor om het niet te hebben over daders en slachtoffers wanneer het gaat over dekolonisatie. Ze wijst erop dat we onze achtergrond niet kunnen kiezen en dat het beter is om niet te streng te oordelen, omdat dat kan leiden tot protesten die de discussie verlammen of blokkeren. Het gaat volgens Buikema niet om schuld maar om het nemen van verantwoordelijkheid voor je positie in de geschiedenis.
Openlijke kritiek is leerzaam
Ook Vázquez benadrukt dat luisteren belangrijk is bij een proces van dekolonisatie. “We moeten over de koloniale kloof heen luisteren”, zegt hij. Fraser verklaart echter dat het soms moeilijk is om studenten en docenten enthousiast te krijgen over deze methode. “Sommige studenten willen alleen iets van de docent horen en niet van elkaar”, zegt ze. “Ze willen alleen weten wat de wet is en hoe ze die toepassen in een rechtszaal, niet alle kritieken die er zijn. Daarbij zijn sommige studenten en docenten sowieso sceptisch over een dekoloniale aanpak en de noodzaak ervan.”
Fraser benoemt daarnaast het belang van diversiteit op de universiteit. “Ik ben veel verschuldigd aan een student die de UU openlijk bekritiseerde tijdens de Black Lives Matter-demonstraties. Zij vond dat we te Eurocentrisch en te wit waren. En dat klopt. Destijds deed die kritiek pijn, maar het was ook leerzaam. We hoorden plotseling van hogerop dat diversiteit een punt was op de agenda van de UU, omdat er een politieke reden was om eraan te werken.”
“Daarnaast moeten de universiteiten actief meer academici met verschillende achtergronden aannemen,” zegt Fraser. Ze vindt dat er veel goede initiatieven zijn zoals de UU Diversity Dean en concrete Gender Equality Plans, maar het kan volgens haar beter. “De leiding van de universiteiten moet zich achter diversiteits-projecten scharen en het geven van advies op dit vlak niet overlaten aan mensen die het op vrijwillige basis naast hun werk moeten doen.” Volgens Fraser is dat iets wat top-down geregeld moet worden. “Het lijkt erop dat de meeste instellingen geneigd zijn om de status-quo te handhaven en dat vind ik problematisch.”
De canon op een dekoloniale manier
Volgens Vázquez is het belangrijk om goed duidelijk te maken wat dekolonisatie inhoudt. “Dekolonisatie wordt soms gezien als modegrill, wat ik verschrikkelijk vind”, zegt hij. Voor het proces van dekolonisatie is het volgens Vázquez niet genoeg om alleen de samenstelling van de studenten en het personeel te veranderen. We moeten ons volgens hem ook afvragen wat er wordt gedoceerd en hoe dat wordt gedoceerd. “Het gaat er niet om dat we een paar niet-witte academici toevoegen aan het curriculum”, verklaart hij.
“Ik heb voorbeelden uit mijn onderzoek waarbij docenten technisch gezien een divers curriculum hadden, bijvoorbeeld over Caribische literatuur, maar het toch op een racistische manier onderwezen”, zegt Vázquez. “Dus denk na over wat je doet met je lesstof.” Daarnaast legt hij uit dat een docent ook de gevestigde canon op een dekoloniale manier kan onderwijzen. “In de sociologie kan je het hebben over Marx, Weber, Durkheim, Bourdieu en Habermas op een dekoloniale manier. Je kunt de achtergrond van hun gedachtegoed uitleggen en aangeven op welke manier hun visie beperkt wordt. Hun werk kan in veel situaties toegepast worden, maar in veel andere situaties schieten ze tekort.”
Tegelijkertijd betekent een dekoloniale methode niet dat alle lesstof maar moet worden toegelaten. “Onder het mom van academische vrijheid worden soms onderdrukkende denkbeelden verdedigd”, waarschuwt Vázquez. “Het is iets anders om een zwarte feminist te laten spreken dan om een nazi te laten spreken. We moeten ons afvragen wie we beschermen door sprekers toe te laten of af te wijzen. Beschermen we de mensen die worden gemarginaliseerd, of beschermen we mensen die anderen onderdrukken?”
