‘Narrenmuts past theoloog beter dan toga’
Dit studiejaar zal de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) 268 studenten in de theologie tellen, vertelde hoogleraar Maarten Wisse bij de opening in de Nicolaaskerk te Utrecht. Daarnaast zal dit jaar in het teken staan van een verhuizing naar de Domstad. “De keuze voor Utrecht is de keuze voor een theologische universiteit middenin de post-seculiere netwerksamenleving waarin de samenwerking met zowel breed-universitaire als levensbeschouwelijke partners centraal staat”, aldus Wisse.
Discipline-overstijgend onderzoek
Volgens de hoogleraar bevindt de PThU zich in een grote transitie, die hij naar goed gereformeerd gebruik zelfs als een ‘nieuwe geboorte’ bestempelt. Het zijn de grote vragen naar het bestaansrecht van de bijzondere universiteit die opspelen. “We zijn op zoek naar onze kern; waarom zijn we er? Waar is ons vak ten diepste goed voor? Waar doen we het voor?”
Eén van de grootste veranderingen die de hernieuwde boreling wil doorvoeren betreft het discipline-overstijgend onderzoek. Dat moet vaker voorkomen en vaker instelling-overstijgend zijn. Als voorbeeld van vroeg succes noemde Wisse het project ‘Church and Slavery in the Dutch Empire: History, Theology and Heritage’, een onderzoek dat zal ingaan op de rol van de protestantse kerk bij de Nederlandse slavenhandel. Het onderzoek wordt samen met de Vrije Universiteit uitgevoerd en kreeg van NWO een subsidie van 750.000 euro.
Laat de theologie vreemd blijven
Wisse nam de gelegenheid van de opening te baat om te pleiten voor een academische theologie die zich primair richt op de eigen oude tradities, niet op een zo goed mogelijke aansluiting bij de samenleving. Een protestantse universiteit die geworteld is in de eigen tradities heeft de samenleving namelijk des te meer te bieden, betoogde hij. “Dat is wat een post-seculiere samenleving van religieuze tradities vraagt en waarin de theologie een belangrijke rol heeft te vervullen. De seculiere samenleving vraagt niet: ‘hoe kunnen jullie je aanpassen zodat jullie niet zo worden als wij?’ In een post-seculiere samenleving is er nauwelijks zo’n ‘wij’. Zo’n samenleving vraagt juist naar een boeiend en eigenaardig perspectief dat kan boeien en inspireren.”
Tabitha van Krimpen, student aan de PThU en Jonge Theoloog des Vaderlands, zou die eigenheid zelfs willen erkennen voor wat het haars inziens werkelijk is: vervreemding. “Echte theologie ontregelt, zet alles op losse schroeven en geeft inzichten die je liever doen wegkijken. Er is namelijk geen denkactiviteit zo vreemd, zo ongepast en schijnbaar zo onwetenschappelijk als hetgeen we bij deze jaaropening vieren.” Daarom laakte ze de gezapigheid die ze onder haar studie- en vakgenoten ziet.
Theologie als Asterix en Obelix van de wetenschap
“Begrijpt u niet hoe vreemd we zijn in deze wereld?”, hield Van Krimpen haar gehoor voor. “Als ik weer eens een lezing geef voor tijdgenoten, word ik aangestaard door ogen als theeschoteltjes. Dat doet me realiseren dat het in deze tijd voor een theoloog gepaster is om een narrenmuts te dragen dan een toga. Wordt de kennis die wij produceren niet meer gekenmerkt door vreemdheid dan door praktisch nut? Wij produceren kennis waarop niemand zit te wachten; een theoloog geeft antwoorden op vragen die niemand stelt.”
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Volgens de jonge theoloog hoeft de academische theologie alleen maar te bestaan om een schop tegen het been van de samenleving te zijn. “Dat doet u simpelweg al door te bestaan als levensbeschouwelijke universiteit en stand te houden tussen andere universitaire grootmachten, zoals Asterix en Obelix standhielden tussen de Romeinen.”
Op de barricaden voor de theologie
De belangrijkste spreker bij de jaaropening was microbioloog Rosanne Hertzberger, die het in haar lezing opnam voor de theologie. Ze zette zich af tegen de clichématige, semiwetenschappelijke veroordeling van de theologie door “seculiere waarheid-in-pacht-hebbers met het rotsvaste vertrouwen dat onze kennis over de wereld zo’n beetje is afgerond.” Theologie is religie verkapt als wetenschap, nota bene beoefend door gelovigen, citeerde Hertzberger haar collega-microbioloog Piet Borst, die zich in 2003 stevig uitsprak tegen de theologie.
Volgens Hertzberger kunnen de wetenschap en de aan wetenschap verslaafde samenleving, die alleen maar is geïnteresseerd in evidence-based aanpakken, juist veel leren van de theologie. Dat het bijvoorbeeld precies gelovigen zijn die theologie beoefenen en daarmee weinig distantie tot hun onderzoeksgebied hebben, kan nog maar moeilijk een punt van kritiek zijn, betoogde Hertzberger. “Vandaag de dag zeggen we dat het juist agency geeft; u bent niet alleen professioneel deskundig, u bent ook ervaringsdeskundig.”
Evidence-based bidden
Als ander voorbeeld noemt Hertzberger de positieve psychologie, die onderzoek doet naar concepten als ‘dankbaarheid’ en ‘affirmatie’; begrippen die de oude christelijke traditie goed kent. Dat de jonge positieve psychologie op dat punt toch aan het langste eind trekt, heeft te maken met haar beschikking over data. Volgens Hertzberger is dat één van de heiligdommen van deze tijd. “Zij doen aan statistiek. Een dankboekje bijhouden werkt, blijkt uit hun gerandomiseerde experimenten. Of een gebed werkt, tjsa, dat weten we niet.”
Dat de theologie nochtans niet in die beweging is meegegaan, bijvoorbeeld door de invloed van de biecht op de gemoedsgesteldheid te meten, is volgens Hertzberger gelukkig. “Het gaat immers juist om de betekenis van die praktijken, daarin zit de kern. Evidence-based bidden, ik wil het nooit zien. Juist dat doelmatige denken is ondermijnend geweest voor de seculiere samenleving en zorgt ervoor dat hordes ervan wegrennen, op zoek naar betekenis.”
De religiositeit van minister Dijkgraaf
In haar toespraak hekelde Hertzberger ook de veelgehoorde verheerlijking van de empirische wetenschap, niet in het minst door de huidige minister van OCW. Zo zag niet alleen ideologische en levensbeschouwelijke trekken maar zelfs een bijna religieuze benadering van de wetenschap in de toespraak die Dijkgraaf onlangs in Leiden hield. “’Kennis klopt op de deur, maar de mensen doen niet open’, zei hij daar. Die zegswijze kwam mij vreselijk bekend voor”, wekte Hertzberger het gelach van haar gehoor.
Ook Dijkgraaf’s uitspraak ‘ik sta voor wetenschappelijke feiten de degenen die ze verkondigen’ laat zich lezen als een soort geloofsbelijdenis, betoogde Hertzberger, evenals de uitspraak ‘wetenschap is de meest beproefde weg naar de waarheid, en dat is een van de allerbeste redenen om haar boodschap te accepteren’.
Ministerie van de Waarheid
“Telkens dat gedweep met de waarheid. Moeten we het ministerie van OCW als het Ministerie van de Waarheid gaan zien, zoals in Orwell’s ‘1984’?”, vroeg ze zich hardop af. Nadat ze opsomde hoeveel nog onbekend is in de natuur- en neurowetenschappen, in het algemeen toch weinig betwijfelde wetenschapsvelden, betoogde ze dat de academische theologie een goede uitgangspositie heeft voor de toekomst die wacht.
“Juist in andere vakgebieden zoals de psychologie en de sociologie zoekt men naar nieuwe manieren van onderzoek; kijken en observeren in plaats van altijd meten, omdat je dingen mist als je meet; kwaliteit in plaats van kwantiteit, omdat sommige dingen niet in data te vatten zijn. Dat is de kern van de theologie, volgens mij.”
Ook de opkomst van citizen science levert een voordeel voor de theologie op, denkt Hertzberger. “Veel wetenschappers delen niet eens een taal met burgers, die bijvoorbeeld de meest basale termen uit een bepaald wetenschapsgebied niet kennen. We kunnen wat dat betreft jaloers zijn op theologen, die wel een gemeenschappelijke taal met burgers hebben. Daar liggen dus kansen, dat er een dag aanbreekt waarop de andere wetenschappen te rade gaan bij de oerwetenschap. Jullie hoeven jezelf niet opnieuw uit te vinden. De moderne wetenschap is al bezig om jullie opnieuw uit te vinden.”
