Universiteiten moeten beter werken aan Bildung van studenten
In mission statements en meerjarenplannen van universiteiten komen ronkende teksten voor zoals: “Wij leiden mensen op voor academische posities in de samenleving. Afgestudeerden zijn in staat om wetenschappelijke en maatschappelijke problemen kritisch te beoordelen en om weloverwogen keuzes te maken bij het vinden van oplossingen voor deze problemen.”
Gebeurt dat ook? Maken universiteiten hun missie in dit opzicht waar?
Uitlokken van efficiënt gedrag onder studenten
In een artikel op ScienceGuide van 8 februari jl. wordt een onderzoek aangehaald waarin – kort door de bocht – wordt geconcludeerd dat “competitie, productie en rankings belangrijker zijn dan moraliteit. Het is bekend dat studenten gebukt gaan onder stress door deze prestatiecultuur. Hoewel instellingen duurzaamheid en karaktervorming onderschrijven, bereiden zij de student tegelijkertijd voor op een onduurzaam leven.” Hier zit zeker een kern van waarheid in.
De professionele en persoonlijke ontwikkeling van studenten wordt doorkruist door standaardisering, rendement en efficiëntiedenken van de kant van opleidingen. Als gevolg van de schaalvergroting zijn massale hoorcolleges en meerkeuzetoetsen de belangrijkste manieren om de enorme studentenaantallen te kunnen ‘verwerken’.
De nieuwsbrief is exclusief toegankelijk voor medewerkers van onze partners.
Was de universiteit in de vorige eeuw echter wel zo veel beter dan nu? Inderdaad was er vroeger veel minder structuur, waren er veel minder regels – maar was er ook veel minder geregeld. Je moest bijvoorbeeld maar afwachten wat een vak of tentamen inhield, er was vaak geen logische opbouw van een programma, en geen helderheid over hetgeen met een opleiding werd beoogd en hoe jouw vak daaraan bijdroeg.
Termen als Dublin Descriptor, leerlijn, eindkwalificatie en toetsmatrijs klinken als dieventaal, maar geven ook duidelijkheid voor studenten, voor docenten, en in de besturing van onderwijsprogramma’s. Een groot nadeel van de universiteit als koekjesfabriek is echter dat deze opstelling leidt tot vergelijkbaar efficiënt gedrag bij studenten. “Moeten we dit weten voor het tentamen? Zo niet, laat maar zitten”.
Kan het ook anders?
Uitgaande van de bovenstaande mission statements is de vraag hoe opleidingen binnen de huidige universitaire opleidingsstructuur aan brede persoonsvorming kunnen doen. Kunnen we hiervoor teruggrijpen op het ideaal van Bildung, zoals Dohmen (z.j.) betoogt? Hij beschrijft moderne Bildung (in tegenstelling tot de klassieke Bildung) als “een emancipatiebeweging, gericht tegen autoritaire vormen van disciplinering, tegen zinloos weten en zinloos handelen en vóór een vrije ontplooiing van de mens tot een autonoom en betrokken persoon.”
Dohmen pleit voor “(begeleide) zelfvorming door motivatie en oefening, zowel cognitief als empathisch.” Dit gebeurt – als het goed is – in de opvoeding thuis, maar het onderwijs heeft hierin ook een belangrijke rol. Vanaf het vierde levensjaar tot (voor velen) de volwassen leeftijd brengen kinderen en jongvolwassenen een substantieel deel van hun tijd door op school of op de universiteit. Dat legt een grote verantwoordelijkheid op de schouders van het onderwijs – ook het hoger onderwijs. Natuurlijk hebben studenten hierin ook een eigen verantwoordelijkheid, maar opleidingen moeten hen helpen om die verantwoordelijkheid te kunnen nemen en om zelfstandig keuzes te kunnen maken, gebaseerd op een weging van waarden en morele voorkeuren.
Geen standaard ruimte voor reflectie in opleidingen
Dohmen’s benadering vraagt van het hoger onderwijs programma’s waarin studenten worden geconfronteerd met concrete complexe vraagstukken; dilemma’s en spanningsvelden uit de praktijk. Zo’n confrontatie daagt uit tot een kritische en genuanceerde omgang met actuele vraagstukken en dilemma’s, en draagt ook bij aan de vorming van karakter. Dicht bij huis zien we talloze voorbeelden van dergelijke vraagstukken: in de huidige discussies over de banden van universiteiten met Shell en andere fossiele bedrijven, in discussies over het wel of niet groeien van Schiphol, in vraagstukken over de werkdruk en werkomstandigheden in de ziekenhuizen, in vragen over armoedebestrijding en de rol van de overheid daarin, et cetera.
Wie dilemma’s en spanningsvelden zoekt, hoeft dus niet lang te zoeken. Leiden we onze studenten ervoor op om hierop kritisch te reflecteren? Leren wij hen om genuanceerd, met inbreng van voors en tegens, hierover het gesprek aan te gaan? Leren we hen dat twijfel goed is?
Leiden we onze studenten ervoor op om kritisch te reflecteren? Leren we hen dat twijfel goed is?
In postdoctorale opleidingen is daarvoor volop ruimte, maar in het gewone universitaire traject is die ruimte veelal niet standaard ingebouwd, leert onze ervaring. Opleidingen waarbij docenten duidelijke redenen hebben om die ruimte wel in te bouwen, bijvoorbeeld in een vak als Human Resource Management, waar de spanning tussen prestatie en welzijn alom voelbaar is en om oordeelsvorming vraagt, vormen daarop een uitzondering.
Daar waar kennis in het huidige tijdsgewricht makkelijk oproepbaar is via databases, zou het goed zijn om het curriculum om te gooien: minder cognitieve kennisoverdracht (studenten kunnen die kennis zelf wel verwerven) en meer ruimte voor oordeelsvorming, discussie en daarmee karakterontwikkeling. Niet ondergebracht in een apart vak ethiek; neen, het moet de gehele opleiding als het ware doordrenken.
Leer studenten zelfstandig moreel oordeel vormen
Als we het eens zijn over de noodzaak van Bildung in het hoger onderwijs, resteert de vraag hoe we dit kunnen realiseren. Uit een veldonderzoek onder studenten van de Harvard Business School bleek dat actieve reflectie op bijvoorbeeld literatuur morele capaciteiten bij studenten kan stimuleren (Brokerhof et al., 2023). Tegenover studenten die niet veel reflecteren en eigen waarden als het centrum van moraliteit beschouwen, stonden studenten die flexibel werden in het verkennen van verschillende perspectieven, waarbij ze soms hun eigen morele code aanpasten.
In de maand april doet ScienceGuide onderzoek naar de ervaringen met en opvattingen over het Erkennen en Waarderen-programma. Alle wetenschappers van universiteiten en kennisinstellingen worden uitgenodigd de enquête in te vullen. Klik hier voor de enquête (en hier voor de Engelstalige versie).
Hoewel er niets mis is met theorie over Bildung in het hoger onderwijs, is er meer nodig – bijvoorbeeld het werken met casussen uit de praktijk waarmee dilemma’s aan de orde kunnen worden gesteld. Hierboven hebben we reeds een aantal voorbeelden genoemd. Denk ook aan discussiecolleges met een socratische gespreksbenadering. Gezien de complexiteit van de materie is het dan wel nodig dat deze discussiecolleges worden begeleid door ervaren docenten. Het belangrijkst is het aangaan van het gesprek, het leren luisteren naar de ander, leren reflecteren, standpunten uitwisselen en afwegen – kortom, alles wat in huidige praatprogramma’s en ook in de politiek zo node wordt gemist.
Wij zeggen niet dat universiteiten studenten moeten opleiden tot klimaatactivist of wereldverbeteraar. Wel dat universiteiten volgens hun missie studenten moeten leren een zelfstandig moreel oordeel te vormen waaraan zij als professional en burger houvast hebben bij het navigeren in een complexe wereld. Ga daarom de discussie met elkaar aan; niet alleen onder stafleden, maar ook onder studenten. Wees je bewust van je verantwoordelijkheid en ga aan de slag. Wie de media en de politiek volgt, ziet dat het daarvoor de hoogste tijd is.
Het HRM-Collectief Future of Work is een groep hoogleraren die zich (ook na het emeritaat) betrokken voelt bij het universitair onderwijs en onderzoek en reflecteert op arbeidsvraagstukken van de toekomst. De groep bestaat momenteel uit Paul Jansen, Willem de Lange, Peter Leisink, Jan Kees Looise, Jaap Paauwe en Bram Steijn
Bronnen
- Brokerhof, M., J. Sucher, M. Bal, F. Hakemulder, P. Jansen, O. Solemulder (2022). Developing Moral Muscle in a Literature-Based Business Ethics Course. https://doi.org/10.5465/amle.2020.0072
- Dohmen. J. Over de noodzaak van Bildung in het onderwijs (z.j.). https://joepdohmen.nu/Over-de noodzaak-van-Bildung-in-het-onderwijs-2.
