“Een kunsthogeschool moet heel helder zijn over censuur”
ScienceGuide sprak met Heleen Jumelet en Edwin Jacobs, respectievelijk voorzitter en lid van het CvB van HKU, over de verandering waarin de kunsthogeschool zich bevindt. En over hoe de HKU studenten voorbereidt om met de kunsten impact te creëren. Heleen Jumelet: “In de creatieve industrie, de kunst- en cultuurwereld zelf en de toegepaste kunsten in tal van sectoren, werken kunstenaars die een belangrijke rol spelen in de opbouw en leefbaarheid van de maatschappij. En wat altijd blijft staan is kunst om de waarde van kunst op zichzelf; om de schoonheid, de troost, de verbijstering. “
Edwin Jacobs vult aan: “Het gaat om zin en waarde binnen HKU, niet om nut. Studenten maken daar hun eigen keuzes in en grote transities waar wij bewust focus op leggen zijn de kunst van Zorg en Welzijn, van Duurzaamheid en Circulariteit en van Diversiteit en Inclusie.”
De situatie voor afgestudeerde kunststudenten was na de coronacrisis niet gemakkelijk. Toch is er misschien meer dan ooit behoefte aan kunst- en cultuurmakers in de samenleving, zo ziet voorzitter Heleen Jumelet. “Omdat veel van onze alumni ZZP’ers zijn is dat financieel niet eenvoudig. Veel mensen vergeten echter nogal eens dat er meer kunst- en cultuurmakers in de samenleving zijn dan agrariërs, om maar een dwarsstraat te noemen. Als je beseft hoe belangrijk hun rol is in de vernieuwing van onze samenleving, is dat wat zij toevoegen enorm.”
Kunst als smeerolie van de samenleving
Jumelet legt uit dat bij HKU studenten worden opgeleid om de samenleving te spiegelen, te prikkelen, te veranderen of te verbeteren met de kunst die ze maken. “Onze studenten zijn een spiegel, soms smeerolie, soms initiator, soms criticus van veranderingen in de samenleving. Kortom, alles wat kunst altijd heeft gedaan. Daarom spreken we ook van ‘terug naar de toekomst’. We houden vast aan hetgeen waarin HKU een rijke traditie kent namelijk altijd kunstenaarschap relateren aan de context waarin we leven Dat doen we niet door alleen middenin de samenleving te staan, maar door die samenleving echt te absorberen en te vertalen naar de kunsten.”
Edwin Jacobs noemt een concreet voorbeeld van een samenwerking die bij HKU valt onder ‘De kunst van Zorg en Welzijn’. “Zorgorganisatie Reinaerde was op zoek naar een nieuwe, creatieve vormen van samenleven voor haar bewoners, mensen met een meervoudige beperking. Hoe zou een nieuwe zorggemeenschap in een toekomst die vraagt om andere zienswijzen op zorg en relaties met anderen, eruit kunnen zien? 24 tweedejaars studenten volgen les op de locatie en werken met social designers Sjaak Langenberg en Rosé de Beer aan opdrachten rond ‘samenleven, samen zorgen’.
Sommige bekende wegen zijn gesleten
De verbinding met de samenleving, zoals dit voorbeeld laat zien, is binnen HKU veel prominenter geworden, zo zegt Jacobs. “De actualiteit is veel nadrukkelijker op de voorgrond gekomen. Het is de bedoeling dat je als student daarvan leert, je daarin vormt en daarin ontwikkelt. Sommige bekende wegen zijn gesleten. Je hebt daarom een creatieve blik nodig.”
Ook beleidsmakers, activisten, politici en bedrijven willen dat er echt anders wordt gedacht en kunstenaars en kunstonderzoekers meer meedoen op alle terreinen waar verandering nodig is, aldus Jacobs. “Als een samenleving daarom zo nadrukkelijk vraagt, moet je als HKU daar gehoor aan geven.” Daar sluit de kern van waar HKU voor staat volgens Jumelet helemaal op aan, waarbij studenten zich primair kunnen richten op toegepaste kunsten of juist op de verdieping van kunstvakmanschap zelf, altijd met impact: “Wij creëren met ons onderwijs en praktijkgericht onderzoek de beste voorbereiding van een student op een loopbaan als kunstenaar met impact op mens en samenleving. Daarom vormen creatieve technologie en maatschappelijk ondernemerschap altijd onderdeel van de curricula en ons onderzoek.”
Kunst is er niet alleen om te pleasen
Jacobs vult aan dat HKU studenten daarom bewust steunt bij het aangaan van die confrontatie. “Kunst is er niet alleen om te pleasen; het zet tegelijkertijd alle zintuigen op steeltjes.”
Vanzelfsprekend speelt de huidige polarisatie ook binnen HKU. Dat leidt regelmatig tot spanningen, zegt de HKU-voorzitter. “Je ziet soms dat studenten onderling of met medewerkers tegenover elkaar komen te staan. Wij hebben daarom professionaliseringsprogramma’s opgesteld voor onze docenten, lectoren en medewerkers, die aangeven hoe zij het open gesprek hierover kunnen blijven stimuleren. Dat gaat over thema’s zoals gender, achtergrond, discriminatie, racisme, sociale veiligheid, ethiek en wat wel of niet kan in de kunst.” En we besteden veel aandacht aan sociale veiligheid, met onder andere HKU-brede verplichte trainingen.
Dat de samenleving artistieke vrijheid steeds minder kan hanteren, bleek laatst weer duidelijk bij de bedreiging van een jeugdboekenschrijver of het cancelen van kunstwerken uit het verleden. Daarom moet een kunsthogeschool heel helder zijn over censuur, zegt Jumelet. “Als bestuurder moet je soms een evenwichtskunstenaar zijn en de nuance blijven zoeken. Censuur plegen op kunst en makerschap kan niet. In de confrontatie ontstaat juist vernieuwing, en kunst staat daarvoor. Dat geldt voor het onderwijs, het praktijkgerichte onderzoek en de wijze waarop we met elkaar willen omgaan”
Dat is onze bildungstaak
Bij al deze uitdagingen en spanningen staat openheid en dialoog altijd centraal, zegt de voorzitter. “Bij ons geldt als basis dat je in ieder geval nooit het gesprek uit de weg gaat. Als hoger onderwijs heb je de taak om studenten te helpen om een onderscheid te maken tussen identiteit en mening. Dat is onderdeel van de Bildungstaak die je hebt, zeker als kunstacademie. Wij spreken van een veelstemmige community waarbij meerdere perspectieven meerwaarde geven”
“Bij ons geldt als basis dat je in ieder geval nooit het gesprek uit de weg gaat.”
Soms wordt er op kunsthogescholen geklaagd dat Nederland te weinig toptalent in huis kan halen vanwege de afbraak van het kunstonderwijs. In Nederland hebben we geen traditie van hofcultuur zoals men die Duitsland, en zeker ook Frankrijk heeft, aldus Jumelet. Daar is kunst en cultuur een essentieel onderdeel van de samenleving en daarmee ook het primaire en secundaire onderwijs. Afhankelijk van de politiek in Nederland is dat bij ons de ene keer meer en de andere keer minder. Dat maakt dat Nederland op het vlak van bijvoorbeeld muziekonderwijs enorm veel heeft weggegooid.” Heleen Jumelet geeft aan dat het nog wel degelijk mogelijk is daar een inhaalslag in te leveren: “We kunnen nog wel degelijk in Nederland topkwaliteit leveren, soms vraagt dat wel een inhaalslag in de verdieping en dat gaat niet vanzelf.”
Een Nederlandse hogeschool in een internationale context
Het lukt HKU langzaam maar zeker om ook minder voor de hand liggende studenten aan te trekken, zegt de voorzitter van HKU: “HKU is een Nederlandse hogeschool in een internationale context. Ons werkveld blijft immers altijd internationaal en het is vanzelfsprekend om open te staan voor internationale en nationale talenten.”
HKU is daarnaast bezig met haar toelatingsbeleid om het mogelijk maken naast al meer bewezen talenten ook minder gepolijst talent aan te nemen. “Het is nodig voor de kunstwereld en alle andere sectoren waar makers actief zijn een meer diverse doelgroep aan te spreken en kansen te bieden. Zonder uitsluiting; zowel studenten die al vanaf hun jonge jeugd in aanraking kwamen met kunst tot hen die niet naar een museum gingen en/of geen hoger opgeleide ouders hebben.” HKU wil dus studenten die getalenteerd zijn vanuit verschillende achtergronden en bereid zijn keihard te werken om dat kunsttalent tot wasdom te brengen en biedt daarom ’een breed pallet aan: van niveau 5 (AD) tot niveau 8 (PD’s) en in samenwerking met universiteiten PhD’s.
Het aantrekken van jongeren die niet eerder actief met kunst en kunstonderwijs in aanraking zijn geweest is een lastige opgave, erkent Jumelet, “daarover heb ik geen glad verhaal” Edwin Jacobs vertelt dat HKU onder andere daarom samenwerkt met het mbo in Utrecht. “We hebben een heel aansprekend platform, de Utrecht Creatieve Community. In dit platform zitten het Grafisch Lyceum, Nimeto, een mbo-vakschool, en HKU. Dit zijn broedplaatsen waar studenten vanuit deze twee mbo’s en het hbo elkaar ontmoeten. “Dat doen we samen met het werkveld en met de jongeren zelf. We kijken samen met de mbo-instellingen waar extra aandacht nodig is, bijvoorbeeld op theoretisch vlak maar ook hoe we juist kunnen waarderen en verder kunnen bouwen op wat er al aan vakvaardigheden zijn opgebouwd ”, aldus Jacobs.
De kunsten vormen de basis
Een heel ander voorbeeld van de verbinding met de samenleving is het onderzoeksprogramma dat gefinancierd wordt door een SPRONG-subsidie van Regieorgaan SIA. HKU is de trekker van het programma ‘Creating Cultures of Care’, een traject dat acht jaar loopt en samen met acht hogescholen, universiteiten en verschillende werkveldpartners wordt uitgevoerd.
Kunst en makerschap vanuit de HKU vormen het vertrekpunt in ‘Creating Cultures of Care’, vertelt Jumelet. “We bouwen aan een onderzoeks-infrastructuur waar kunstenaars, patiënten, zorg- en welzijnsprofessionals, beleidsmakers en onderzoekers samen werken in Care-labs.” Zo zijn er al projecten gestart die zich richten op de bevordering van positieve gezondheid in de wijk door cultuurparticipatie, het schrijven van dialogen voor sociale robots in de zorg voor mensen met dementie en co-creatie van kunstenaars en terminale patiënten vanuit het eigen levensverhaal van de patiënt. Over dat laatste is gezamenlijk wetenschappelijk onderzoek verricht naar de invloed daarvan op bijvoorbeeld pijnbeleving of rouwverwerking. “Daar publiceren we dan samen over met het UMC Utrecht.”
Creating Cultures of Care en talrijke andere kunstuitingen laten zien wat er allemaal mogelijk is met het kunstonderwijs en wat de betekenis daarvan is”, benadrukt Jumelet. “Ik functioneer niet goed in vergaderculturen waar urenlang gesproken wordt over onmogelijkheden of iedereen steeds hetzelfde plasje doet over een onderwerp. In kunst- en cultuuronderwijs kun je het bij uitstek hebben over wat wél kan”. Als bestuurder heb je daarin een stimulerende en richtinggevende rol. Heldere kaders met daarbinnen veel ruimte en autonomie. “Je rol is en blijft bescheiden en valt of staat bij samenwerking. Het zijn de medewerkers en studenten die het doen, steeds samen met en in het werkveld en de samenleving: hun grote inzet en deskundigheid vormt HKU. Dat dragen wij uit en nemen we mee in alles wat we doen.”
