Minister te gehaast met maatregelen voor kennisveiligheid, vindt de KNAW

Nieuws | de redactie
16 mei 2023 | Uit vrees voor discriminatie gaat de Nederlandse wetenschap te laks om met kennisveiligheid, vindt VVD’er Hatte van der Woude. Minister Dijkgraaf wil dit najaar een toetsingskader presenteren waarmee individuele wetenschappers beter gecontroleerd kunnen worden. Daarover is echter nog veel onduidelijk, en de KNAW is kritisch. “Het is gewoon nog niet goed uitgewerkt", zegt KNAW-president Marileen Dogterom.
Beeld: Tom Sodoge

“Het is al jaren bekend dat er door statelijke actoren actief wordt gezocht naar informatie, en dat universiteiten een prachtige weg zijn om dat te doen – via mensen die daar rondlopen, via cyber, via alles. Toch wordt erover gesproken alsof het een nieuw fenomeen is waarvan we ons nú bewust moeten worden. Ik vraag me af waarom dat bewustzijn er nog niet was.” Dat zegt VVD-Kamerlid Hatte van der Woude, in het verleden werkzaam bij de AIVD, tegen wetenschapsjournalist Saar Slegers in de podcast ‘Vriend of Vijand’ over kennisveiligheid. “We weten in ieder geval zeker dat er al verschrikkelijk veel kennis is weggelekt.” 

In haar podcast-serie onderzoekt Slegers de dunne lijn tussen het borgen van kennisveiligheid en het discrimineren van wetenschappers uit landen zoals Iran en China. Ze bespreekt dilemma’s daaromtrent met onder anderen VVD-Kamerlid Hatte van der Woude, minister Dijkgraaf en KNAW-president Marileen Dogterom.  

Kennisveiligheid en discriminatie 

Slegers heeft specifiek aandacht voor de gevolgen van beleid op individuele onderzoekers. In de praktijk leidt dat beleid namelijk tot discriminatie op basis van nationaliteit, hoort zij tijdens gesprekken daarover. Zo zijn er vakgroepen die ‘voor de zekerheid’ geen Iraanse onderzoekers aannemen – niet vanwege zorgen over kennisveiligheid, maar vanwege zorgen over het beleid ten aanzien van Iraanse onderzoekers. 

In de vaste Kamercommissie voor OCW is Van der Woude degene die het vaakst aandringt op maatregelen om de kennisveiligheid bij universiteiten en kennisinstellingen te vergroten. Daarbij waarschuwt ze geregeld voor spionage vanuit landen zoals China. Creëren die waarschuwingen geen angstcultuur waarin stigmatisering en discriminatie op de loer liggen? “Dat is een heel westerse manier van kijken”, vindt de VVD’er. Het gaat niet om het individu, maar om het systeem, benadrukt zij.  

Achter een persoon zit een nietsontziende staat 

“Als je wilt weten of er een risico schuilt achter het aannemen van een onderzoeker uit een bepaald land, zegt dat helemaal niets over die persoon. Het zegt dat je slim genoeg bent om te beseffen dat daarachter een nietsontziende staat zit – dat die persoon geen andere optie heeft dan gehoorzamen als wordt gevraagd om een telefoon in te leveren en te zeggen met wie hij samenwerkt, wie zijn docent is en waar zijn broer woont. Dat is hoe zo’n staat werkt.” 

Nederland moet ophouden om China te bekijken vanuit het eigen, westerse wereldbeeld, benadrukt Van der Woude. “Zo werken zij niet.” Ze pleit ervoor afscheid te nemen van de huidige naïviteit, maar eveneens te waken voor doorslaan naar de andere kant. “Ik hoop dat we, juist als we laten zien dat we het probleem onder controle hebben, meer ontspannen kunnen zijn. Daar wil ik naartoe, maar nu zitten veel mensen nog in het stadium waarin ze zeggen: ‘het is eng, het is stigmatiserend, dus we hebben het er maar niet over’.” 

Bij inschrijving ga je akkoord met onze privacy-voorwaarden. Deze voorwaarden zijn hier te lezen.

Anderen in de Tweede Kamer zien juist kansen om zo veel mogelijk Chinese studenten naar Nederland te halen. Chinese studenten vormden de ruggengraat van de Amerikaanse tech-industrie, maar het beleid van Trump en Biden heeft ervoor gezorgd dat Chinese studenten veel minder vaak naar de Verenigde Staten komen, zei de VOLT-fractie onlangs in een schriftelijk overleg. “De EU is er niet bij gebaat om de samenwerking met Chinese academici te minimaliseren en zou zelfs kunnen profiteren van het feit dat het voor Chinese studenten extreem moeilijk is geworden om een visum voor de VS te krijgen.” 

Grofstoffelijk beleid voor kennisveiligheid niet de weg voorwaarts 

Toen Robbert Dijkgraaf nog president van de KNAW was, stuurde hij toenmalig minister Ronald Plasterk een brief naar aanleiding van controles onder Iraanse wetenschappers in Nederland. Men kan niet op basis van nationaliteit een groep wetenschappers integraal uitsluiten, betoogde Dijkgraaf toen. Als minister van OCW staat hij nog onverminderd achter die uitspraak – hoewel het lastiger wordt om niet naïef of paranoïde te zijn, vertelt hij aan Slegers.  

“Het wordt ingewikkelder om gastvrij te zijn. We zien dat onderzoeksgroepen steeds internationaler worden, en tegelijkertijd wordt kennis van een steeds groter strategisch belang. Daar ontstaan spanningen. Het is de vraag hoe je als land tussendoor die klippen navigeert. Een grofstoffelijk beleid, waarbij je hele landen of domeinen ineens als ‘te risicovol’ bestempeld, is niet de weg voorwaarts. Ons beleid is om niet integraal onderzoekers uit enig land uit te sluiten.” 

Wat is het beleid dan wel? De minister wil begin 2025 een nieuw toetsingskader voor individuele onderzoekers operatief maken, waarbij ze worden gecontroleerd op het moment dat ze een verblijfsvergunning aanvragen. Hij heeft universiteiten en kennisinstellingen een nieuwe lijst met risicogebieden toegestuurd en hun verzocht om binnen drie maanden in kaart te brengen hoeveel mensen van buiten de EU werkzaam zijn op gevoelige terreinen. Momenteel zijn ruim zevenduizend onderzoekers van buiten de EU werkzaam bij Nederlandse universiteiten. 

De minister weet vooral heel veel niet 

Veel is echter onduidelijk in de plannen van Dijkgraaf. Zo moet nog worden besloten welke onderzoekers zullen worden gecontroleerd, waarop ze dan precies worden gecontroleerd en wie dat zal doen. Evenmin is duidelijk of de capaciteit voldoende is en wat er moet gebeuren met onderzoekers van buiten de EU die al een verblijfsvergunning hebben. 

Vijftien maanden na de aankondiging van het nieuwe toetsingskader weet de minister vooral nog heel veel niet, stelt Slegers vast.  

Intussen maken universiteiten zich zorgen. Zo vreest Bram Nauta, hoogleraar Integrated Circuit Design aan de Universiteit Twente, dat topkandidaten voor wetenschappelijke posities liever naar Duitsland zullen trekken. “De screening wordt een ramp voor de Nederlandse kenniseconomie”, zegt hij tegen Argos. De directeur kennisveiligheid van de TU Delft laat optekenen dat bijna de helft van alle publicaties aldaar in de categorie ‘gevoelig’ valt. Als alle onderzoekers die zich daarmee bezighouden gecontroleerd moeten worden, loopt het aantal controles in de honderdtallen, waarschuwt hij.  

Wetsvoorstel in het najaar is te snel 

Toch wil Dijkgraaf dit najaar een wetsvoorstel naar de Kamer sturen. Dat is te snel, vindt KNAW-president Marileen Dogterom. “Ik voel die haast niet. Ik voel vooral de behoefte om dit zorgvuldig te doen.” Aan zorgvuldigheid ontbreekt het nu, vindt Dogterom. Ze ziet de lijst met risicogebieden als een “eerste poging” die “nog lang niet af” is en specificatie mist. “Als je alle sleuteltechnologieën op een rij zet, is dat heel generiek. Vervolgens is het de vraag of fundamenteel onderzoek ook daaronder valt, en waar je de grens tussen fundamenteel en toegepast onderzoek zet. Dat is gewoon nog niet goed uitgewerkt.” 

Een toetsingskader maken dat maatwerk mogelijk maakt en niet discrimineert, dat is geen sinecure, aldus Dogterom. “We hebben die sweet spot tot nu toe nog niet gevonden. Stel dat het je wel lukt om de perfecte manier te vinden, dan krijg je een volumeprobleem; het zal dan om grote aantallen gaan.” De tijd die het doorlopen van zo’n procedure kost, kan precies hetgeen zijn waardoor buitenlandse onderzoekers besluiten om niet naar Nederland te komen, vreest ze. 

Dogterom pleit ervoor om de tijd te nemen die nodig is – ook als dat betekent dat er eerst nog over principes wordt gepraat terwijl het ministerie van OCW al met de uitvoering bezig wil zijn. “Ik weet dat het ministerie dit het liefst allemaal tegelijk zou doen. Dat vind ik ingewikkeld, en dat heb ik ook gezegd.” 


«
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief
ScienceGuide is bij wet verplicht je toestemming te vragen voor het gebruik van cookies.
Lees hier over ons cookiebeleid en klik op OK om akkoord te gaan
OK