Welkom in de nieuwe hel
Tijdens de druk bezochte academisch jaaropening van de Protestantse Theologische Universiteit in de Nicolaïkerk te Utrecht, constateerde Arnold Huijgen, hoogleraar dogmatiek aan die instelling, in zijn inaugurele rede dat de hel terug is van weggeweest. En ook zelfs een hedendaagse functie heeft. Zonder de gedachte van een hel lukt het niet om plaats te geven aan existentiële dreiging, ultiem kwaad en echte vergeving, zo stelt hij. Een essay van zijn hand met als titel ‘Waarom de wereld een hel nodig heeft’, verschijnt op 26 oktober (KokBoekencentrum).
Voorafgaand aan zijn inaugurele rede, deelden schrijver Arnon Grunberg, psychoanalyticus Paul Verhaeghe, conservator van het Ikonenmuseum Kampen Liesbeth van Es, kunstenaar broeder Dieleman en Huijgen in een symposium hun observaties over de hel.
Augustinus heeft de hel ingevoerd
Aan kerkvader Augustinus wordt toegeschreven als eerste de hel te hebben ingevoerd. Hij leefde rond 400. Ook in andere religies bestond een hel. Een plek waar de (eind)afrekening plaatsvond. En waar pechvogels al dan niet als gevolg van eigen handelen terechtkwamen en voor eeuwig moesten lijden. Maar soms was de hel een oord waar verdoemden slechts tijdelijk hoefden te verblijven.
Conservator Van Es stelde dat er in de westerse christelijke kunst veel objecten zijn waar de hel of iets van de hel is afgebeeld. Er zijn twee verbeeldingen waar deze op voorkomt en die eruit springen. Het zijn verbeeldingen van het Laatste Oordeel en Christus in Limbo (nederdaling in de hel). In de late middeleeuwen nam de belangstelling voor het laatste oordeel toe. Bekend is dit thema van Hieronymus Bosch. In zijn werk is niet de hemel of de gereddenen te zien. Het gaat alleen over zonde, vernietiging en straf. De uitstorting van de hel op aarde is afgebeeld. Mensen worden gefolterd door duivels. Volgens de deskundigen was de bedoeling van de voorstelling te waarschuwen voor slecht en ongelovig gedrag.
Laatse Oordeel
Ook de oosters-orthodoxe kerk kent de iconografie van het Laatste Oordeel. In de middeleeuwen is het idee uitgewerkt dat de hel vier afdelingen heeft. Die van het Laatste Oordeel is de laatste en eeuwige verblijfplaats van zondaars.
Van Es constateert dat de hel nog steeds voorkomt in kunst en cultuur. Te zien zijn aanklachten tegen maatschappelijk onrecht, misdaden tegen de menselijkheid of een op maat gemaakte straf voor ieder individu. Soms met humor en leedvermaak over het lot van de pechvolgels.
Innerlijke hel
Vanuit zijn praktijkervaring als psycholoog en psychoanalyticus, schetste Verhaeghe de innerlijke hel waar veel mensen tegenwoordig in belanden. Niet kunnen voldoen aan het verwachtingspatroon van anderen in de huidige wereld – het neoliberale eindstation van het kapitalisme – zoals Verhaeghe die omschrijft, leidt voor velen tot opbranden. Alles moet beter; kwaliteitscontroles, digitale beoordelingen en functioneringsgesprekken vormen de niet-goddelijke maatstaf. De poort naar de hel openen we met het toetsenbord van onze smartphone, aldus Verhaeghe.
Voor hem is in de interactie tussen mensen, waarbij iedereen die niet aan het optimale beeld van anderen voldoet, wordt afgewezen of zelfs volledig wordt uitgesloten, ook de hel. Volgens Arnold Huijgen maakt het contrast met totale uitsluiting des te helderder wat liefde is.
De vlammen van de innerlijke laaien tegenwoordig hoog op
Verhaeghe constateert dat heden ten dage bij velen de overtuiging bestaat dat het christendom aan de basis ligt van het negatieve zelfbeeld. Hij bestrijdt dit: want de vlammen van de innerlijke hel laaien ook tegenwoordig hoog op, terwijl het christendom haar dominante positie heeft verloren, aldus de psychoanalyticus.
Voor Arnon Grunberg is de hel een plek waar mensen gepijnigd worden. Geen pijn, geen hel. Maar wat zijn dan gegronde redenen om iemand pijn te doen? Hij constateert dat een van de weinigen die de hel als doel in zichzelf ziet, de Franse schrijver en filosoof Marquis de Sade is. Maar waar de doelmatigheid ophoudt, begint de kunst, vermaak en genot. In de visie van De Sade is de hel een plek waar plezier ontleend wordt aan andermans pijn. Zelfs de meest vrome interpretaties van de hel kunnen ook de seksualisering van die plek niet geheel ontkennen, aldus Grunberg.
Geen plaats voor vermaak
Hij signaleert dat Huijgen geen plaats ziet voor vermaak in relatie tot de hel. Grunberg begrijpt dit omdat theologie die ook vermaak serieus neemt, verwordt tot literatuurwetenschap.
De schrijver verwijst naar de filosoof Colin Mc Ginn, die ingaat op de retorische functie van een slecht personage. Dat wil niet de dood van zijn slachtoffer, maar juist dat het slachtoffer naar zijn eigen dood verlangt. Dat is een essentieel onderdeel van retorisch vernuft. Het is leedvermaak. Grunberg ziet als basis van het succes van sociale media de mogelijkheid om anoniem te genieten van andermans pijn.
Grunberg stelt: of deze wereld klopt: er zit een logica achter, een zin, een doel. Rechtvaardigheid is de regel. Of de wereld klopt niet: logica, zin, doel, rechtvaardigheid zijn al te fragiele bedenksels van stervelingen. Dat roept de vraag op: waar komt de retorische kracht van de hel vandaan? Grunberg verwijst naar de conclusie van Hannah Arendt over Socrates: denken moet gescheiden worden van retoriek. Waar wordt het denken geleerd? Nauwelijks op universiteiten of scholen, aldus de schrijver.
