De betekenis van religieuze teksten

‘Als je christenen met deze Bijbelpassages (Leviticus 24:16 in dit geval) confronteert vinden ze het vaak gênant, of ze vragen of ze toch niet uit de Koran komen in plaats van uit de Bijbel. Nee dus. Door ons soort onderzoek krijgen we zicht op hoe mensen hun heilige teksten uitleggen en hoe dat hun denken en handelen beïnvloedt. De bronteksten van wereldgodsdiensten zijn eeuwenoud. Toch zijn ze nog steeds relevant omdat gelovigen er steeds nieuwe betekenissen aan toekennen. Dat bepaalt hoe ze in de wereld staan. Zoals arabist Ruud Peters vorige week in de NRC terecht opmerkte: ‘Van Koran lezen alleen word je geen terrorist.’ Dat word je pas door er een bepaalde betekenis aan toe te kennen.’

Prof.dr. Bas ter Haar Romeny kreeg in 2005 van de European Science Foundation de EURYI Award van 1,2 miljoen euro, die jaarlijks wordt toegekend aan 25 potentiële wereldleiders op wetenschapsgebied. Eerder kreeg hij van NWO een Pionier-subsidie, ook 1,2 miljoen euro. Wie zulke prestigieuze subsidies weet binnen te halen moet hoogleraar kunnen worden, ook als er op dat moment geen positie vacant is. Daarom werd in Leiden speciaal voor hem een leerstoel ‘Oude Testament in de oosters-christelijke tradities’ in het leven geroepen, het vakgebied waarin Romeny zich zo succesvol wist te onderscheiden.

Kunt u een voorbeeld geven van hoe het toekennen van betekenis aan een Bijbeltekst het handelen van een religieuze groep beïnvloedt? Romeny: ‘Het lijkt erop dat mensen vaak al lang een idee hebben over hoe de wereld in elkaar zit en over wat goed en slecht is. Pas in tweede instantie wordt er dan een heilige tekst bijgehaald om deze opvattingen te legitimeren en te verbinden aan het woord van God. Dat zie je bij alle religieuze gemeenschappen. Ik ga voor de Oosterse kerken na of en hoe dat principe gewerkt heeft. De Oosterse kerken zijn ontstaan in de vierde, vijfde eeuw na Christus. Toen waren er grote theologische discussies over de natuur van Christus: is hij mens en God, en zijn dat twee aparte naturen of is het één natuur? In het Midden-Oosten is toen een aantal kerken ontstaan die daar hun eigen ideeën over hadden: de Armeens-apostolische kerk, de Syrisch-orthodoxe kerk, de Koptische kerk in Egypte en (later) de Grieks-orthodoxe kerk.’

‘Wat ik nu wil weten: is het inderdaad zo dat deze ingewikkelde theologische discussie over de natuur van Christus de aanleiding is geweest tot de splitsing of waren het eigenlijk etnische tegenstellingen die gelegitimeerd moesten worden? Want het valt op dat deze kerken precies aan de rand van het Romeinse rijk ontstonden. Dus het ligt voor de hand om te zeggen dat die mensen niet tevreden waren met de Romeinse heerschappij. Het Romeinse rijk had gekozen voor een bepaalde interpretatie van het christendom. Dé manier om je daartegen af te zetten was een andere keus te maken. Uit ons onderzoek is naar voren gekomen dat er voor de Syrisch-orthodoxe kerk toch wel theologische redenen zijn geweest die ten grondslag lagen aan de splitsing. In de Koptische kerk speelden eerder persoonlijke in plaats van etnische tegenstellingen een rol. Het etnische aspect kwam daar later pas bij. De patriarch van Alexandrië – toen de belangrijkste stad van Egypte – was altijd heel belangrijk geweest, maar Rome en Byzantium gingen steeds meer de lakens uitdelen en in dezelfde tijd dat er gediscussieerd werd over de natuur van Christus, werd Alexandrië door de andere twee gemarginaliseerd. Dat zou de afsplitsing van het Koptisch christendom kunnen verklaren.’