De pen die de wereld regeerde

Hij dacht dat hij na 40 jaar archieven uitdiepen en rondsnuffelen overal ter wereld, analyseren en schrijven wel klaar was. Zijn 1200 pagina’s dikke biografie van Philips II, de grote Spaanse koning die het imperium regeerde ‘waarin de zon niet onder ging’ maar de Nederlanden verloor, was een klassieker. Zo moest het toch eens genoeg zijn, vond zijn echtgenote.

“De ontdekking van al dat nieuws meteen daarna kostte mij mijn huwelijk bijna,” lacht de Britse historicus en KNAW-laureaat tegen ScienceGuide. Parker heeft zo veel nieuwe inzichten geschonken over het Spaanse wereldrijk en de unieke plaats van ons land en ‘de Opstand’ van onze gewesten daarin, dat hem in 2012 door de Akademie de Heineken Prijs voor de geschiedwetenschap werd verleend. Hij sprak toen al met ScienceGuide en liet merken dat hij nog helemaal niet klaar was.

Dat bleek. Enkele maanden na de publicatie van zijn laatste boek over de Spaanse historie benaderde de ‘Hispanic Society’ van New York hem. Zij hadden sinds 1905 het archief van een edelman in hun kelders liggen en daar had nooit iemand naar gekeken.”This could be interesting,” meldde Parkers beste tipgever in de wereld der archieven hem.

Scherper, harder, milder

In twee maanden groef de Britse geleerde zich door vele duizenden documenten, rubriceerde hen in een tempo van 100 per dag op cruciale trefwoorden. “Niemand had deze 32 dozen meer geopend sinds de dag dat de stukken daarin van het bureau van Philips II waren gekomen en opgeslagen in mappen. 3000 originelen van de koning gingen door mijn vingers, stukken die hij en zijn secretarissen als laatsten hadden gezien.”

Met kennersblik kon Parker deze schat wel inschatten. “Een derde was bekend spul. Een derde was leuk en nieuw, maar marginaal van betekenis. Een derde was…..’pure gold’. Het ene na het andere onbekende document rolde in mijn schoot. Alles dingen waar ook ik nog nooit weet van had gehad.”

Toen wist hij dat hij zijn vuistdikke Spaanse biografie herschrijven moest in een Engelse editie, waarin een nieuw beeld en veel nieuwe feiten en visies op deze wereldheerser van de 16e eeuw moesten worden verwerkt. “Ik ben genuanceerder geworden in mijn analyse en oordeel, maar soms ook scherper, harder.”

Afpersing voor de Armada

Hoe verbluffend de nieuw ontdekte documenten soms waren, vertelt Parker met twee voorbeelden. “Philips’ beroemdste actie is natuurlijk de Armada tegen Engeland van 1588. We wisten al dat admiraal Medina de Sidonia deze helemaal niet wilde aanvoeren. Hij geloofde niets van de kansen dat hij Engeland met zijn vloot zou verslaan en Londen veroveren. Zijn brieven zitten vol excuses, smoezen en geklaag over zeeziekte en wat al niet.”

“Nu vond ik nog andere brieven. Sidonia heeft de koning ijskoud afgeperst. “Ik ben een arm man, mijn kinderen moeten op een houtje bijten,” beweerde hij. De rijkste edelman van Spanje! Kon de koning zijn kinderen niet nog wat eretitels met landerijen schenken? Kon dat niet geregeld worden voordat hij met de vloot zou vertrekken?” Philips ging door de knieën, want hij moes en zou deze grootse amfibische operatie doen.” Die was gelukt bij Lissabon tijdens de verovering van Portugal en dat moest dus bij Londen ook lukken, hoopte Philips.

Genocide in Haarlem

Het tweede voorbeeld gaat over ons land. Over een zwarte bladzijde van het Spaans bewind in de Nederlanden. “Bij het beleg van de stad Haarlem heeft de hertog van Alva – en vooral zijn zoon Don Federico – zich zeer misdragen. Toen de stad viel, heeft deze 3000 mensen laten executeren. Iedereen die zich gewapend had verzet tegen de belegeraars werd opgepakt. De huursoldaten van het stadsbestuur kwamen uit heel Europa en zij werden extra gruwelijk gestraft. Don Federico liet hen aan elkaar vastbinden en zo bij vele honderden tegelijk verdrinken in het Spaarne. Een oorlogsmisdaad, op de rand van genocide.”

Dat 21^e eeuwse oordeel heeft Parker niet aan de eerste de beste ontleend. Hij haalt daarmee de koning aan. “Die wilde een zeer vroom vorst zijn, vooral een rechtvaardig heerser. Philips was ontzet over Haarlem! Zo’n slachting, dat doe je niet en al helemaal niet in de naam van de koning en de Heilige Maagd. Hij riep Alva en zijn zoon schielijk terug naar Spanje en broedde op een plan om hen te straffen voor deze wandaad.”

De stukken hierover vond Parker nu in de New Yorkse dozen. “Deze zijn echt ‘astonishing!’ Philips wilde Alva bij terugkeer laten berechten, maar….Stel hij deed dit publiekelijk, dan zou hij in feite de opstand van de Hollandse steden en burgers en de protestanten gelijk geven. ‘The king would validate the rebellion, just think of it…’.”

Vilein afwachten

Philips besloot daarom eerst af te wachten. Zodra Alva of zijn zoon één foutje zouden maken, zou hij toeslaan. En dat foutje kwam. Don Federico trouwde namelijk stiekem met zijn nichtje en zijn vader zei: ‘doe maar, de koning tekent die dispensaties ongezien.’ Een fatale inschattingsfout, want Philips deed niets ongezien. Als een adelaar dook de vorst op zijn prooi. Don Federico werd in de gevangenis geworpen wegens majesteitsschennis en Philips stipuleerde dat zijn nieuwe vrouw hem nooit mocht bezoeken daar. “Hij stierf niet lang nadien in het cachot. Zijn weduwe bleef kinderloos. De Alva-dynastie had Philips zo bewust extra gestraft.”

De ‘Haarlemse’ documenten tonen volgens Parker deze complexe monarch in al zijn glorie, vernuft en grijstinten. “Haarlem en de Hollandse rebellen hebben nooit geweten hoe dicht hun Spaanse koning eigenlijk bij hen stond. Het duidt erop dat Philips genegen zou zijn geweest voor een compromisvrede, zoals allerlei steden in de Nederlanden dat ook wilden bereiken. Gouda voorop.” Dan had ons land nu koningin Letizia gehad en niet Maxima…..

“Je ziet hier Philips als de vorst die recht en rechtvaardigheid boven alles wil stellen. Je ziet hem ook als de vileine Machiavellist die de Alva’s in de waan laat dat zij onaantastbaar zijn. Je ziet hem als de diepgelovige koning, die zo’n moordpartij verafschuwt, maar deze ketters in Holland ook weer niet een motief wil schenken om hun rebellie te rechtvaardigen. Je ziet een verfijnd, briljant en gecompliceerd heerser die zijn lijn en beleid met geduld en volharding weet door te zetten.”

Tragisch vader

De duizenden documenten bevatten stof voor tientallen boeken over de verschillende fasen en aspecten van leven en werk van de koning en het wereldomspannende rijk dat hij als eerste Europese vorst regeerde. Parker beseft dat zijn werk ons nog decennia bezig zal houden. Hij benadrukt bijvoorbeeld, dat hij na een leven van twijfel en onzekerheid nu zeker weet wat niet gebeurd is. “Philips heeft Don Carlos, zijn zoon en kroonprins, niet vermoord.”

Het is de grote tragiek van deze vader en vorst. Door de incestueuze huwelijken in de Habsburgse dynastie – en ook het zijne – was zijn ‘Infante’ geestelijk en fysiek onvoldragen. Don Carlos werd een enorm probleem zo. Parker citeert brieven van de koning aan zijn neef, de Duitse keizer. “Ja, ik snap dat jij hem zou schrappen als opvolger. Maar er zijn dagen dat ik hem zie en spreek en dan is hij normaal. En dan zijn er dagen….dan is hij een zot.”

De koning liet zijn zoon uiteindelijk opsluiten. Hij had intussen diens verloofde, de Franse prinses Elisabeth de Valois, zelf tot zijn vrouw genomen. Prins en koningin stierven beide kort na elkaar. “Het toneelstuk van Schiller en de opera ‘Don Carlo’ van Verdi zijn natuurlijk artistieke weergaven hiervan van eeuwen later. Er klopt dus ‘historisch gezien’ weinig van, maar ik denk inmiddels dat het als karakterstudies heel knap is hoe die kunstenaars deze mensen en hun tragiek hebben getroffen.’

“Philips heeft zijn zoon niet vermoord. De ambassadeurs van andere vorsten waren daarover toen al duidelijk. Dat blijkt ook uit zijn briefwisseling met de Paus. Toen hij na de dood van Elisabeth de Valois voor een derde keer wilde trouwen, koos hij veilig. Een Habsburg-nichtje, de zoveelste binnen de dynastie. De Paus schreef hem toen een strikt persoonlijke brief die wij nu kennen. ‘Majesteit, moet dit?’ En toen wees hij op de handicaps en het droevige lot van Don Carlos en zijn vroege dood. Deze Paus is later heilig verklaard om zijn eerlijkheid en vroomheid. Lijkt mij terecht.”

Wijs workaholic

Dit raakt een cruciaal punt in Parkers analyse. De dynastie was een onoplosbaar probleem geworden. Het Spaanse imperium vereiste een ‘governance’ en een heerser “van uitzonderlijk talent, van grote wilskracht, visie en volharding. Philips’ vader Karel V had die combinatie van eigenschappen al nauwelijks gehad en Philips’ eigen opvolgers nog veel minder.”

Philips II was de uitzondering en besefte dit steeds meer naar mate hij groeide in zijn ambt en de problemen en kansen voor zijn bewind zich opstapelden en hem uitdaagden. “Hij was een toegewijd bestuurder en ongekend ijverig in het sturen en uitvoeren van zijn  werkzaamheden. De Venetiaanse ambassadeur schreef de Doge eens ‘De Koning  werkt met zo’n inzet, zonder enige ontspanning, dat er geen minister ter wereld – hoe ijverig die ook mag zijn – zo op gaat in zijn taak als Zijne Majesteit.’ In een brief uit 1558 schrijft Philips zelf aan een minister: ‘Na middernacht is het en mijn werkzaamheden vermoeien mij overdag zozeer, dat ik ‘s avonds uitgeput ben’.”

Zijn staatspapieren betroffen beleidszaken ten aanzien van zo’n 55 miljoen onderdanen in Peru, Mexico, half Italië, de Lage Landen, de naar hem vernoemde Filippijnen, Spanje , Portugal  en “dan nog de oorlogen tegen de Turken, de  Fransen, Engelsen, Hollandse rebellen, Moorse legers in Noord-Afrika, dynastieke perikelen in Italië, de Habsburgse erflanden, in Frankrijk en Engeland en de steeds complexe relaties met de Paus in Rome, de keizer in Wenen, de Sultan in Istanboel, de briljante Elisabeth in Londen en, en, en… “

‘He writeth and dispatcheth by billets more than all his secretaries’ noteerde een Engels diplomaat, die hem ‘most wise, a diligent dealer with great secretsy’ noemde. ‘In this manner with his pen and purse he governeth the world’. Oftewel: ‘Zo regeert hij met zijn pen en geldbeurs de wereld.’

Jeroen Bosch en een martelwerktuig

Parker concludeert dat Philips met een strak georganiseerd system van adviesraden per thema – een soort overheidsdepartementen – en een precies time-management van zijn  werk een opvallend efficiënt en ‘doeltreffend’ vorst was. Hij speelde zijn raden en raadsleden ook vaak tegen elkaar uit en hield relevante informatie voor zich die zij niet hoefden te kennen om hem te adviseren.

“Hij wist veel. Had een grote kennis van zaken. Behalve van financiën, daar was hij eerlijk over. ‘Ik begrijp niets van deze memoranda’ mopperde hij tegen zijn schatkistbewaarders. Hij had wel veel kennis van kunst en geschiedenis, had een uitstekende smaak, zouden wij nu zeggen. Zijn gretig verzamelen van de werken van Jeroen Bosch getuigt daar al van, evenals zijn opdrachten voor Titiaan, al was El Greco toch te modern voor hem, te Grieks-mystiek wellicht.”

“De bouwkunst had zijn grote liefde, naast de schilderkunst. Het Escorial is zijn meesterwerk. Maar als je ziet hoe strak en gedetailleerd hij de bouw daarvan volgende – en hoe snel dat klaar was uiteindelijk – dan denk ik altijd: het Escorial kon nooit gebouwd zijn door een vorst die een wereldrijk wist te managen door de grote lijnen te behartigen en ruimte te geven aan improvisatie en slim, pragmatisch handelen.”

Het Escorial doet nog iets. Het legt in steen en kunst de identificatie vast van de koning met een heilige, Sint  Laurentius. Het stadje dat werd aangelegd aan de voet van het complex  heet niet toevallig San Lorenzo de El Escorial. Sterker nog, het ontwerp van het reusachtige paleis en klooster gaat uit van een roosterachtige plattegrond. Dat was het marteltuig waarop die heilige gefolterd was en voor zijn geloof stierf.

Haatpropaganda en legendes

“Philips eerde ook zijn naamgever, de heilige Philipppus, maar dat hij zich door zijn werk voor kerk en imperium vaak door zorg en pijn gefolterd voelde, liet hem zich met die andere martelaar vereenzelvigen. Hij begon aan de bouw van het Escorial met een basiliek, de San  Lorenzo. Dat deed hij uit dank. Bij Saint Quentin versloeg zijn leger geheel onverwacht de troepen van de koning van Frankrijk verpletterend. Op wiens naamdag?  U raadt het, die van Laurentius. Het was Philips’ eerste en grootste triomf op het slagveld en dat tegen zijn aartsrivaal!”

Parker concludeert in zijn werk, dat Philips II al met al een succesvol monarch was en de eerste in die rol op het wereldtoneel. “In Amerika en Azië onderwierp hij halve continenten. Hij veroverde Portugal met haar wereldrijk overzee en Engeland was op een haar na ook van hem geweest. Hij heeft als heerser over zulke grote gebieden echt goed werk geleverd, tegen het gebruikelijke beeld in wist hij het goed te managen al met al.”

“Hij wilde ook een rechtvaardige koning zijn en veel van de toegeschreven wandaden blijken op legendevorming en haatpropaganda gestoeld te zijn. Hij ging geweld niet uit de weg, als hij opstandelingen op het rechte pad wilde voeren. De moord op Willem van Oranje getuigt daarvan. Maar Philips vond dat zulke ketterse rebellen zich buiten het recht hadden geplaatst en hij daarom uiteindelijk zo moest optreden als vorst.”

Geopolitieke aarzelingen

Zijn grote verlies waren de Nederlanden. Parker wijst op een opvallende trek van Philips in deze gebeurtenissen. “Hij aarzelde en gokte tegelijk. Dat kwam omdat een ander deel van de geopolitiek hem dwong te handelen: het Turkse rijk. Zijn oom Leopold sloot in 1559 in Hongarije vrede met de Sultan, maar Philips had net Frankrijk bedwongen en zag met deze zege zijn kans om nu in de Middellandse Zee de Turken aan te pakken. Dus ging hij het in de Nederlanden een tijd kalm aan doen. Dat liep verkeerd af.”

De Lage Landen werden niet rustiger en het Spaanse bewind gromde daar wel, maar kon niet doorbijten. Bij Lepanto versloeg Philips’ halfbroer Don Juan de Sultan in de historische zeeslag die Europa redde. Maar de Turken sloegen terug, namen Cyprus in, veroverden Tunis en belegerden Malta. “Pas in 1577 kwam er met hen een compromisvrede en toen was het te laat om de Nederlanden echt terug te winnen of te onderwerpen.”

“Toen de Armada tegen Elizabeth van Engeland in 1588 mislukte, was de kans op een compromisvrede met de Lage Landen ook verspeeld. Door te aarzelen in zijn strategische prioriteit – Holland of Istanboel? moest Philips steeds gokken op succes. Dat lukte in Lepanto briljant, dat mislukte met de Armada”

Omzichtige onmacht

Daarom de titel van deze onthullende biografie: ‘Imprudent King, A new life of Philips II’. “Deze is heel bewust gekozen. Toen een jaar na zijn dood – in 1599 dus – de geschiedenis van zijn bewind verscheen, legde de auteur aan de Koninklijke Raad van Spanje de vraag voor welke postume eretitel Philips verdiende. Die zou het boek dan gaan sieren. Hij legde een reeks opties voor die allemaal treffend zouden kunnen zijn, gelet op zijn verdiensten: de Goede, de Wijze, de Rechtvaardige, de  Vrome, de Godvruchtige, de Omzichtige.”

“De Raad koos na indringend overleg voor ‘Re Prudente’. Philips de Omzichtige. De leden hadden immers decennia meegemaakt hoe zorgvuldig afwegend, pragmatisch en krachtdadig de koning had gereageerd. ’El Rey Prudente’, dat moest zijn erenaam blijven.”

En toch is Parker dit anders gaan zien. “Philips was zeker omzichtig en afgewogen. Maar ook, wat een lef had hij op het wereldtoneel! De invasie van Portugal. De slag bij Lepanto. De Armada. Zelfs het bouwen in recordtijd van dat reusachtige Escorial. Het toont een zeer gedurfd heerser, ‘an imprudent prince’!”

De vertaling van die titel van het boek in het Nederlands gaf Parker hoofdbrekens. “Imprudent was translated first as ‘roekeloos’. Now thát I did not like or agree upon! Philips was certainly not a reckless man or monarch. Just think how slowly but surely he punished Alva and his son.“ Daarom werd het: ‘Onmachtig Koning’. “Read carefully now: ‘onmachtig’ not ‘onmachtige’. I’m a stickler with such things. As imprudent monarch he was not able to win all his gambles, such as in the Netherlands, but he was certainly not powerless or reckless.”

Blijft een mysterie over voor Parker “ook na 40 jaar huwelijk met deze man, als het ware.” Als hij hem ooit een avond zou mogen spreken in een andere wereld dan de onze, dan zou Parker hem dit vragen: “Wat dacht u toch dat u met Carlos kon of wilde doen? U heeft hem niet vermoord, maar wat wilde u? Had u nu echt geen plan B? U begreep dat hij u nooit had kunnen opvolgen en toch deed u er niets aan. Waarom niet?”