‘De anti-propaganda voor het wetenschappelijke boek’
We schrijven 19 maart, midden in de Boekenweek 2024. Het doel van zo’n week is het bevorderen van het lezen en, indirect, het schrijven en publiceren van boeken. Een van de middelen daartoe is de uitgave van een Boekenweekgeschenk door de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek. Dit roept de vraag op: hoe staat de collectieve propaganda voor het wetenschappelijke boek er eigenlijk voor? Het antwoord is helaas: beroerd.
Boek speelt kleine rol in veel huidige wetenschappen
Iedere zaterdag wijdt De Volkskrant een heel katern aan ‘Boeken en Wetenschap’. Je zou kunnen denken dat daarin ook de rol van boeken in de wetenschap aan de orde komt. Maar dat is niet het geval. De twee onderwerpen staan blijkbaar toevallig samen in één katern. Tot op zekere hoogte is dat begrijpelijk: in veel van de huidige wetenschappen spelen boeken een kleine rol. Dat geldt zeker voor de natuur- en levenswetenschappen. Voor zover daar boeken geschreven worden gaat het meestal om popularisering en onderwijs, niet om internationale onderzoeksboeken.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Binnen de sociale en geesteswetenschappen geldt het schrijven van boeken voor mede-onderzoekers wel als een belangrijk aspect van het academische werk. Ook in deze wetenschappen wordt het publiceren van dergelijke boeken echter sterk ontmoedigd door het heersende wetenschapsbeleid. Dat blijkt uit de volgende vijf punten.
1. To be is to be cited
In de huidige wetenschap geldt: to be is to be cited. Het belang van een wetenschappelijke bijdrage stijgt als anderen erop voortbouwen. De citaties worden verzameld in een commerciële database, het Web of Science. Dit web neemt echter alleen de in artikelen geciteerde werken op, niet die in boeken en bundels. Vaak worden beoordelingen van de kwaliteit van wetenschappers gebaseerd op deze gegevens. In die gevallen tellen hun citaties in boeken en bundels dus niet mee.
2. Uitgever trekt hoofdstukken van bundels uit elkaar
Springer is een zeer grote internationale uitgever, ook op het gebied van de sociale en geesteswetenschappen – inclusief mijn vak, de filosofie. Dit bedrijf toont geen enkel besef van de meerwaarde van boeken en bundels ten opzichte van losse, geïsoleerde artikelen. Kenmerk van een goede bundel is een expliciete samenhang van de afzonderlijke bijdragen. Voor Springer is het echter handelswaar. De hoofdstukken van bundels worden gezien als onafhankelijke artikelen en daarom ook afzonderlijk verkocht. In overeenstemming daarmee werd recentelijk een collega door de uitgever gemaand haar verwijzing naar een van de andere bijdragen aan de bundel te schrappen.
3. Opdelen van monografieën door uitgever
Nog opmerkelijker is dat Springer ook de hoofdstukken van monografieën apart verkoopt. Een van mijn boeken is gepubliceerd door Springer. Het begint met een weergave van Habermas’ filosofie van de natuurwetenschappen. Het tweede hoofdstuk vervolgt met een uitvoerige kritiek op die filosofie. Zonder het eerste hoofdstuk is die kritiek onbegrijpelijk. Dat weerhoudt Springer er echter niet van om ook het tweede hoofdstuk apart te verkopen.
4. Open Acces-contracten gelden niet voor boekbesprekingen
In de afgelopen jaren hebben de Nederlandse universiteiten ‘Open Access’-contracten gesloten met de grote internationale uitgevers. In hun tijdschriften kunnen universitaire medewerkers artikelen publiceren die voor iedereen vrij toegankelijk zijn. Ze worden daardoor veel vaker gelezen dan stukken die alleen toegankelijk zijn via een betaald abonnement.
Zoals gebruikelijk hebben contracten ‘kleine lettertjes’ waaraan niet al te veel ruchtbaarheid gegeven wordt. De kleine lettertjes in de Open Access-contracten met uitgeverijen Springer en Taylor & Francis sluiten boekbesprekingen uit. Een recensie van, zeg, drie bladzijden in een van hun Open Access-tijdschriften is alleen vrij toegankelijk als de auteur uit eigen zak een bijdrage levert – vaak een bedrag tussen de 2.000 en 3.000 euro. In de sociale en geesteswetenschappen spelen boekbesprekingen een belangrijke informatieve en inhoudelijke rol. Maar het huidige wetenschapsbeleid hecht blijkbaar weinig belang aan een open debat over boeken.
5. Zelf uitgeven boek jaagt auteur op kosten
Kunnen de boeken zelf dan niet Open Access gepubliceerd worden? Ja, in principe kan dat, maar in de praktijk lang niet bij alle uitgevers. Omdat de huidige contracten tussen universiteiten en uitgevers niet gelden voor boeken, zijn de hoge kosten daarnaast voor de auteur. Die kunnen variëren van 7.000 tot 15.000 euro. Zo is bij Amsterdam University Press de minimale bijdrage voor een Open Access boek zo’n 9.000 euro. Voor de meeste onderzoekers in de sociale en geesteswetenschappen, die sowieso minder kans maken op aanvullende externe financiering, is dat een onoverkomelijk bedrag.
Anti-boek beleid
Het resultaat van dit anti-boek beleid is een eenzijdige nadruk op korte, specialistische artikelen naar het voorbeeld van de natuur- en levenswetenschappen. Het ontwikkelen van een omvattende visie op een complexe problematiek, die recht doet aan de samenhang van de verschillende aspecten ervan, wordt sterk ontmoedigd.
Natuurlijk heeft wetenschap ook specialisten nodig. Soms zit de duivel inderdaad verscholen in de details. Het verwerven van inzicht in complexiteit en samenhang is echter net zo belangrijk, en dat leer je, met vallen en opstaan, bij het schrijven van boeken. De anti-propaganda voor het wetenschappelijke boek bedreigt een fundamenteel aspect van de wetenschapsbeoefening, met name in de sociale en geesteswetenschappen.
Verbeter faciliteiten voor schrijven en publiceren boek
De veelbesproken beleidsnota Erkennen en waarderen stelt dat het huidige beleid “geen recht doet aan de diversiteit binnen de wetenschapsdomeinen”. Deze nota is onderschreven door alle grote Nederlandse wetenschapsorganisaties. Als deze diversiteit echt serieus genomen wordt, dan dient de dominantie van de natuur- en levenswetenschappen ten koste van de sociale en geesteswetenschappen doorbroken te worden. Dat vereist ook een drastische verbetering van de faciliteiten voor het schrijven en publiceren van boeken in de relevante wetenschapsgebieden.
Hans Radder is emeritus-hoogleraar Filosofie bij de VU. Hij is gespecialiseerd in de wetenschaps- en techniekfilosofie.
