Zuid-Koreaans collectivisme in aanpak coronavirus is een hersenspinsel

Ik lees allerlei dingen over de Zuid-Koreaanse aanpak van het coronavirus in de media en op Twitter. Die lijkt behoorlijk succesvol te zijn. Van het eerste land dat China achterna leek te gaan, heeft Zuid-Korea door extreem veel te testen (en meteen een eigen testkit te ontwikkelen) de verspreiding van het virus in kaart gebracht. En dat zonder het land in lockdown te brengen en zonder andere totalitaire maatregelen te nemen zoals we in Wuhan zagen. De uitleg hoe dit kan die ik waarschijnlijk het vaakst hoor is hoe de collectivistische aard van de Zuid-Koreaanse samenleving en/of het volk helpt om de respons van de overheid brede steun te laten vinden.

Dat is, hoe zal ik het zeggen, quatsch. Het is zelfs nauwelijks verholen racistische quatsch; onze vooringenomenheid met betrekking tot Zuid-Korea Ik bedoel hier: superioriteitsdenken ten opzichte van ‘het Oosten’ dat niet gestoeld is op empirisch verifieerbare gegevens. ontneemt ons een nuchtere blik op de prestaties die in Zuid-Korea worden verricht. Er wordt namelijk iets groots verricht op het Koreaanse schiereiland. Wel, het zuidelijke deel ervan althans. Waarom zien we dat niet op een moment dat ook voor ons van letterlijk existentieel belang is?

Koreanen zijn geen andere mensen

Daar zijn verschillende redenen voor. De eerste reden is iets wat ik mijn hele carrière al probeer te bestrijden en te ontkrachten aan de hand van concrete voorbeelden, heldere analyses, en nuchter redeneren: de notie dat men in Korea op de een of andere manier anders is dan de mens in Nederland, Europa, het zogeheten Westen.

Om het specifiek op Zuid-Korea te betrekken: welk ander land is in een paar decennia van bijna totale oorlogsverwoesting naar economische dominantie gegaan? Welk ander land was in de jaren zestig een ontvanger van ontwikkelingshulp en in de jaren negentig een donor ervan? Welk internationaal conglomeraat (Samsung) ging als enige de strijd met Apple op het hoogtepunt van diens kracht aan?

Het is geen kwestie van alleen maar hard werken (ook dat, ja), maar vooral ook van durf, creativiteit, visie, langetermijnsplanning, beter voorbereid zijn dan de ander, en af en toe inderdaad ook wat akeligere ‘dog-eat-dog’ ingredienten Zoals de Zuid-Koreaanse deelname aan de Vietnamoorlog met 350.000 soldaten, wat geld en de know-how (er gingen namelijk ook veel zakenmensen mee) om de economie te kickstarten. .

Dus als ik iets hoor over collectivisme in Zuid-Korea als explanans voor bepaalde fenomenen (interessant genoeg bijna altijd dingen die hier minder goed gaan: productiviteit op het werk bijvoorbeeld, of een WK voetbal in een vloek en een zucht organiseren), dan is het eerste wat ik denk: had je Koreaans gesproken, dan had je de enorme verscheidenheid aan stemmen in Korea wél gezien. Maar ook als je dat niet doet, is het goed te observeren dat het afdoen van Zuid-Korea als een collectivistische samenleving een hersenspinsel is, gebouwd op een gebrek aan feiten.

Wat onder het vernis zit

Laat ik dat illustreren. Zuid-Korea kent zeker collectivisme maar laat zich er niet door definiëren, dat is een andere zaak. Het is visueel aanwezig (bijvoorbeeld in schooluniformen of de eendere stijl van bouwen van flats). Ook in het dagelijks leven, op school en op het werk, is collectivisme de eerste, zichtbare laag. Men denkt inderdaad aan de groep.

Maar krab je die laag weg, dan stuit je op heftig individualisme. Een van de redenen dat Zuid-Koreanen zo veel drinken is om de stress van afgedwongen collectivisme te verwerken. Een andere indicatie: de Zuid-Koreaanse literatuur is van wereldniveau en is individualistisch pur sang.  Eind jaren negentig (voordat filmregisseur hét beroep werd om je zelf artistiek te ontplooien) werd er zoveel literatuur geproduceerd, dat er maar liefst 20.000 uitgeverijen waren in Zuid-Korea, waarvan een groot deel eenpersoonsuitgeverijen. Niet alleen de uitgegeven literatuur getuigde van individualisme, maar zelfs de manier van uitgeven.

Of kijk eens naar het religieuze leven: weinig landen kennen zoveel religies als Zuid-Korea. Ook de grote, waaronder protestantisme, katholicisme en boeddhisme in allerlei kleuren en smaken, maar ook heel veel kleine splinterreligies: vandaar dat je maar liefst 50 Zuid-Koreanen hebt die een eigen religie hebben gesticht op de claim zelf Jezus te zijn.

Zuid-Korea is geen individualistische samenleving, maar zeker ook niet collectivistisch. Het is een mengeling ervan, net zoals elk mens dat is. Het is niet, zoals ik wel vaker heb gehoord, dat ‘Zuid-Korea collectivistisch is en wij individualistisch’. En daar heeft het confucianisme of neo-confucianisme Het confucianisme is een ideologie die al lange tijd niet meer echt bestaat in Zuid-Korea, al wordt land en samenleving wel altijd verweten dat te zijn. Het confucianisme is een soort kop van Jut voor allerlei sociale problemen zoals discriminatie, seksisme en autoritaire hiërarchie. Het confucianisme, dat bestond in Korea tussen de zesde eeuw en in de veertiende eeuw werd vervangen door het neo-confucianisme, was een sociale ideologie die door middel van ritueel, op de verschillende essentiele relaties tussen mensen, en een sterk standsbesef de samenleving probeerde te ordenen en besturen. Het neo-confucianisme dat tussen 1392 en 1884 de formele staatsideologie van Chosŏn Korea was, gaf hier een metafysische verdieping aan. Deze invloedrijke ideologie was inderdaad mysogien, sterk op hiërarchie gericht, en op het primaat van de samenleving, maar poogde deze te verwezenlijken door op individuele neo-confucianistische geleerden-bestuurders te vertrouwen. Deze zogeheten sŏnbi waren in de praktijk extreem individualistisch in hun begrip en praktijk van het neo-confucianisme, waardoor de geschiedenis van deze ideologie in Korea er ironisch een is van constante strijd tussen leidende individuen en hun opvattingen over wat orthodox was en wat niet. Zie het werk van JaHyun Kim-Haboush voor -veel- meer diepte en detail. ook weinig mee te maken. Het neo-confucianisme is inderdaad een sociale filosofie die een groot belang aan de samenleving hecht, maar het legt de verantwoordelijkheid wel bij het individu neer.

Militairisme en collectivisme zijn niet hetzelfde

Dat is geschiedenis. Er is tussen de tijd dat Korea neo-confucianistisch was (tot eind 19e eeuw) en nu nogal wat gebeurd. Vanaf het begin van de twintigste eeuw was Korea (toen nog één) een kolonie van het Japanse keizerrijk, dat vanaf de late jaren twintig in Korea de collectief-vormende ideologie pur sang beleed: Japans militaristisch fascisme. Na de bevrijding in 1945 werd dat opgevolgd in het zuiden door Zuid-Koreans militaristisch semi-fascisme. Zuid-Korea was een militaire dictatuur waarin het groepsdenken er hardhandig in werd geslagen tussen 1961 en 1989.

Dus zoek je naar historische en ideologische verklaringen voor groepsdenken en groepsgedrag in hedendaags Zuid-Korea, kijk dan maar eens naar de bovenstaande periodes. De militaire dictatuur, overigens, hebben de Zuid-Koreanen zelf afgeworpen door decennia van verzet en dissidentie. Daar is niet zoveel collectivistisch aan Ook al was het verzet natuurlijk meestal niet individualistisch maar gezamenlijk. Collectivistisch zou ik het echter nooit noemen. .

Dan is er nog een ander belangrijk element van de volksaard van Zuid-Korea dat laat zien hoe weinig collectivistisch het land is. Wat al decennialang volgens Koreanen zelf een reden is dat Zuid-Korea geen ‘hoogontwikkeld land’ zou zijn of kunnen worden, is precies het – in het verleden nog veel grotere – gebrek aan burgerzin. Je lette op degenen in je netwerk (familie, vrienden, en iedereen die bij jou werd geïntroduceerd) en de rest kon doodvallen.

En inderdaad, de behandeling die je ten deel viel als je mensen kende in tegenstelling tot mensen die je niet kende was een verschil van hemel en aarde. Dat gold net zo goed, misschien wel neer voor Koreanen zelf, niet voor buitenlanders noodzakelijkerwijs – die werden vaak zelfs beter behandeld.

Een natie van meestribbelaars

Voor een samenleving die door de uitbuiting van de koloniale tijd zo de Korea-oorlog in ging, daarna de wederopbouw met alle offers en de spanningen met Noord-Korea is het niet raar als mensen eerst aan zichzelf denken en dan pas aan anderen.

Dat is voor een groot deel wel veranderd ondertussen. Religie hielp (zowel boeddhisme en christendom, de grootste religies, vinden barmhartigheid belangrijk), maar ook het simpele feit dat in vrede, vrijheid en voorspoed leven naar een ander om te kijken makkelijker maakt. En dat is iets wat de gemiddelde Zuid-Koreaan echt niet kwijt wil.

Dus als de overheid stringente maatregelen oplegt, klagen de mensen, maar houden zich eraan als ze vinden dat het terecht is. En de ultieme transparantie van de coronavirusaanpak in Zuid-Korea is precies wat het stelt te zijn: transparant. Transparant naar de burgers toe (te transparant voor Nederlandse begrippen wellicht) en transparant in wetenschappelijke zin. Iedereen en alles wordt getest om een duidelijk en transparant beeld van de besmettingen te krijgen. Achterliggende beweegredenen van deze aanpak worden breed besproken, zo niet door de overheidswetenschappers, dan wel door de andere wetenschappers.

Kijken we wel serieus naar de Zuid-Koreaanse aanpak?

De Zuid-Koreaanse overheid houdt de scholen nu twee weken langer dicht. Dat geldt ook voor universiteiten. Universiteiten hebben een geschiedenis van dissident en onafhankelijkgedrag in Zuid-Korea (daar wel!), maar kiezen voor solidariteit met de overheidslijn.

Die lijn wordt naar buiten gebracht door de wetenschappers zélf – het hoofd van de Koreaanse versie van het RIVM is de afgelopen maanden zelfs grijs geworden, in feite live op de tv. Het expliciete vertrouwen in wetenschappers – gesteund door het sterke vermoeden dat er altijd iemand zijn of haar mond zal opendoen als de overheid rare dingen uitvreet – maakt dit mogelijk.

Dat de bevolking in deze tijden zo gewillig met de overheid meewerkt is dus niet het simpele product van een ‘typische Aziatische’ eigenschap als collectivisme of gehoorzaamheid aan autoriteit. Het tegenovergestelde zelfs, zou ik zeggen. Het is een keuze, zeker omdat deze regering zeer impopulair was. Het gebrek vaan vertrouwen van de Koreaanse bevolking in haar politici is extreem hoog: het vertrouwen daarentegen in medici en andere wetenschappelijke experts als groep is veel hoger. En dat geeft nu de doorslag, zo lijkt het, gesterkt in hun keuze door het overduidelijk effectieve antivirusbeleid.

Of de Zuid-Koreaanse aanpak toepasbaar is in Nederland weet ik niet. Ik ben geen infectioloog, viroloog of epidemioloog en werk niet bij het RIVM. Ik weet wel dat het al dan niet toepasbaar zijn weinig met culturele kenmerken te maken gaat hebben. Ik vrees echter dat we Zuid-Korea niet eens serieus bekijken, vanwege onze eigen culturele oogkleppen die ons beletten te zien dat echte, levensreddende en wereldveranderende innovatie uit Zuid-Korea kan komen.

Stel jezelf deze vraag… Hebben we zelfs maar een verkennend team die kant uitgestuurd toen de uitbraak daar uitbarstte en het duidelijk was dat dat hier ook zou gaan gebeuren? Niet dat ik weet; ik had met liefde getolkt. In plaats daarvan krijgen we platgeslagen, egostrelende en realiteitsontkennende kreten over collectivisme. Maar het is geen collectivisme of een of andere volksaard die Koreanen zo effectief maakt in de strijd tegen het coronavirus.

Koreanen werken mee met het beleid omdat men denkt dat dat de beste garantie is voor de bevolking (en zichzelf) om heelhuids door het virus te komen. Ik geef het een overheid in Zuid-Korea te doen een onwillige bevolking mee te krijgen. De laatste president die dat probeerde zit nu 33 jaar in de gevangenis.

Vrijdag 20 maart was Remco Breuker te gast in de podcast StukRoodVlees waar hij met host Armen Hakhverdian (Universiteit van Amsterdam) sprak over dit onderwerp en het artikel.