Deze crisis betekent het eerherstel van de expert

“Dit is het moment waarop wij als universiteiten bewijzen dat we het vertrouwen van de samenleving verdienen en dat dit cruciaal is.” Volgens Kurt Deketelaere, secretaris-generaal van de League of European Research Universities (LERU) De League of European Research Universities (Liga van Europese Onderzoeksuniversiteiten) is een samenwerkingsverband van 'onderzoeksintensieve' Europese universiteiten, dat fungeert als belangengroepering. Er zijn twee Nederlandse instellingen bij aangesloten, de Universiteit Utrecht en de Universiteit van Amsterdam. leidt de coronapandemie tot een omslag in de tanende maatschappelijke waardering van de expert. Een omslag die hij graag gestut zou zien, onder andere in een ambitieus Europees investeringsprogramma in hoger onderwijs en wetenschap.

Tentamens op zondag

Het zijn spannende weken voor universiteiten in de hele wereld. Vanuit zijn rol binnen de LERU staat Deketelaere in nauw contact met de 23 leden van het Europese netwerk uit twaalf landen. Verschillen in de aanpak en omgang met de coronapandemie waren er aanvankelijk zeker, maar inmiddels begint het beeld meer op elkaar te lijken.

“In heel Europa zien we dat er – soms in het tijdsbestek van een lang weekend – een enorme omslag is gemaakt. Men is massaal overgegaan op het online onderwijs en het is behoorlijk indrukwekkend hoe dat verloopt.” In Nederland trad de crisis aan met nog iets meer dan een kwart van de collegeweken te gaan. Zijn ze in andere Europese landen al verder? “Met uitzonderingen zoals Duitsland en de UK, lopen de collegejaren in Europa globaal vrij synchroon.” Het probleem in de planning ligt veelal niet per se in de colleges, het zit nu vooral in de fysieke en infrastructurele tentamencapaciteit.

“Veel landen kiezen ervoor om dit alsnog fysiek te doen, maar dan met anderhalve meter tot twee meter ertussen ga je meer capaciteit nodig hebben.” Om die volledige capaciteit te realiseren gaat bijvoorbeeld de Katholieke Universiteit Leuven zelfs op zondagen examineren indien nodig, zo weet hij te vertellen. “Als het moet dan moet het.” Ook in Freiburg is voor drie weken uitstel gekozen, en wordt het semester ook met een aantal weken verlengd. Andere instellingen duwen hun tentamenperiode dieper de zomer in of kiezen ervoor tentamens om te zetten in opdrachten.”

Maatschappelijk leiderschap

In alle Europese landen werd de afgelopen weken naar de ander gekeken als het ging om hoe er met de crisis werd omgegaan in het hoger onderwijs. Nederland was volgens de Vlaamse milieu- en energierechtgeleerde van de KU Leuven danig laat met ingrijpen, hetgeen contrasteert met de situatie in zijn land.

“Het is toch wel duidelijk dat de Vlaamse rectoren, met mijn eigen rector Luc Sels voorop, een grote rol hebben gespeeld in het besluit om naar een bijna volledige lockdown te gaan.” Het waren de rectoren samen met de virologen van hun instellingen die zwaar druk uit hebben geoefend op de politiek om in te grijpen. “Ze hebben de federale en deelstatelijke regeringen het mes op de keel gezet en duidelijk gemaakt dat het echt serieus was.”

Hij is lovend over het maatschappelijk leiderschap van ‘zijn rector’ die ook in de voorbije weken van zich heeft laten horen. “Sels neemt echt de rol van maatschappelijk leider, hij doet een appel op het ethisch besef van anderen waar dat nodig is.” Zo riep de Leuvense rector aan verhuurders om studenten in deze tijden te ontzien en ook schreef hij onlangs een open brief aan de familie en vrienden van KU-Leuven studenten om hen een hart onder de riem te steken.

Klap voor studentmobiliteit

Ondertussen groeien de zorgen onder hoger onderwijsinstellingen over de effecten die de pandemie op de internationale mobiliteit van studenten en onderzoekers zal hebben. In een interview met University World News schat directeur Simon Marginson van het Center for Global Higher Education dat het nog minstens vijf jaar zal duren voordat de niveaus van vorig jaar weer in zicht komen.

Zal de soep werkelijk zo heet gegeten worden? Wat ziet Deketelaere gebeuren in de landen om ons heen? “Wat we de afgelopen weken in ieder geval hebben gezien, is dat studenten halsoverkop zijn vertrokken naar hun thuisland.” Instellingen doen hun best om ook voor die studenten het onderwijs op afstand te organiseren, maar praktische problemen als verbindingen en tijdzones maken dat niet altijd makkelijk.

Verder naar de toekomst gekeken voorziet hij ook aanzienlijke gevolgen voor de internationale studentmobiliteit. Internationale studenten zullen wel twee keer nadenken voordat ze zich in deze tijd inschrijven aan een universiteit in een land waar de pandemie nog niet onder controle is. “De mobiliteit van die ‘high-fee paying’ studenten is niet evident als het risico dat ze in een besmet gebied terechtkomen zo groot is.”

Het is namelijk niet uitgesloten dat een situatie zoals die zich de afgelopen weken heeft voltrokken in het najaar niet een herhaling krijgt. “Alle virologen die ik hoor, voorspellen een tweede golf van besmettingen in de herfst, precies als het collegejaar weer van start gaat.” Al met al acht hij de verwachting reëel dat er dit jaar een forse daling in het aantal internationale aanmeldingen zal zijn.

Veel instellingen in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk hebben zich de afgelopen jaren zwaar toegelegd op internationale instroom, dat zal hun zeker parten kunnen spelen de aankomende tijd. Het meest zichtbare gevolg hiervan is momenteel te zien in Australië, waar het collegejaar juist net begonnen is.  “De universiteiten daar hebben zichzelf in de voorbije tien tot twintig jaar sterk afhankelijk gemaakt van Aziatische studenten.” De lockdown levert daar aanzienlijke problemen op.

“De landen waar instellingen sterk afhankelijk zijn van niet-EER studenten voor hun bekostiging gaan dit echt voelen, misschien niet direct maar wel op termijn.” Vooralsnog is de hoop gevestigd op het feit dat veel studenten natuurlijk midden in hun opleiding zitten – en vaker naar hun “onderwijsland” terugkeren – maar over de aanwas van nieuwe studenten zijn er zeker zorgen.

Naast de financiële kant van het verhaal is er ook het gevaar dat er een culturele impact uitgaat van deze crisis. “Het zou verschrikkelijk zijn als een prachtprogramma als Erasmus hierdoor geraakt wordt. Als ouders en masse tegen hun kinderen zeggen: ‘zou je dat nu wel doen? Studeren in Milaan, Madrid, enz, zou je dat nu wel doen?’ dan heeft dat natuurlijk gevolgen.”

Waardering voor de expert

Ook voor het Europees georganiseerd en gefinancierd onderzoek zijn er vragen, veel vragen. De afgelopen weken heeft de LERU diverse vragen afgevuurd op eurocommissaris onderzoek en innovatie Marina Gabriel. “Tot nu toe hebben we op elke vraag zeer snel en vakkundig antwoord gekregen.” Zo zijn de deadlines van de H2020 SC 1 Health calls verschoven naar juni en is er op korte termijn veel geld vrijgemaakt voor onderzoek naar het virus Sars-CoV-2 en de ziekte CoViD-19.

Deze maanden stond in Europa eigenlijk de meerjarenbegroting (MFF) van de Europese Unie op de agenda. Onderdeel daarvan is de vraag hoeveel er vanuit de EU uitgegeven zal worden aan onderzoek. Met belangstelling kijkt Deketelaere uit naar het antwoord op de vraag of de MFF dit jaar nog vastgesteld zal worden. “Ik denk in ieder geval dat zij die de afgelopen maanden gepleit hebben voor investeringen in onderzoek nu in hun pleidooi gesterkt zullen worden. Verder bezuinigen of onvoldoende investeren is een zeer onwijze keuze op dit moment. Ook voor Van der Leyen is dit een grote kans. Sommigen hebben al cynisch gesteld dat dit het einde is van de Green Deal, maar ik hoop juist op het omgekeerde. Zoals het internationaal energieagentschap al gezegd heeft is dit dé gelegenheid om onze maatschappij duurzaam en hernieuwbaar terug op te bouwen.”

Maar hoe sterk de lobby voor de wetenschap hierdoor ook wordt versterkt, weet Deketelaere evengoed dat er genoeg andere sectoren aan zullen kloppen in de nasleep van deze crisis. “Natuurlijk zal er ook vanuit de landbouw en industrie een lobby gevoerd worden maar de universiteiten tonen op dit moment toch echt wel hun meerwaarde. Hun samenwerking – nu eens geen competitie – blijkt cruciaal voor het bestrijden van deze crisis. De waardering voor de expert is terug.”

Want waar tot voor kort politici van formaat nog afstand namen van ‘de mening van de expert’ zijn het precies dezelfde publieke figuren die de wetenschap nu omarmen. “De notoire senior minister Michael Gove, de man die ten tijde van het Brexit-referendum nog de woorden ‘We have had enough of experts’ in de mond nam, laat zich nu volledig omringen door experts. Diezelfde experts waar hij van stelde dat mensen daar wel genoeg van hadden.”

Zelfs de Amerikaanse president heeft, in tegenstelling tot een groot deel van de mensen die tot nu toe voor hem werkten, vooralsnog geen afscheid genomen van viroloog en directeur van de CDC Anthoni Fauci. Deketelaere vindt het dan ook ironisch dat de, helaas tot september uitgestelde, summer school van de LERU zou gaan over precies dat onderwerp: het verlies aan vertrouwen in de expert, en de nood van herstel ervan.

Structureel investeren

De discussie of er meer geïnvesteerd moet worden in onderzoek lijkt hem bij dezen dan ook a priori gevoerd. “Nu is het de vraag waaraan en hoe we die middelen gaan besteden.” Is dit het moment, zoals de grote Franse viroloog Bruno Canard in een interview in Le Monde bepleitte, om meer mission oriented te gaan werken in de wetenschap, bijvoorbeeld op het vlak van de virologie. Om juist structureel middelen vrij te maken voor onderzoek dat niet per se ‘sexy’ is of ‘revolutionair’?

“Dat is zeker een belangrijk onderdeel van de aanpak. Voor Horizon Europe is gelukkig ook precies zo’n missie gedreven aanpak gekozen binnen pijler 2.” Het in kaart brengen van de juiste noden is dan ook belangrijk, teneinde de financiële middelen efficiënt en effectief te besteden. “Wat je in de voorbije jaren hebt gezien, is dat het een spelletje werd waarin elke lidstaat zijn eigen onderzoeksvelden gerepresenteerd wilde zien. Dat moet nu echt anders, en veel meer met een gezamenlijke blik op de toekomst. Het is niet realistisch dat we de cluster Health met 7 miljard naar huis sturen, dat is onvoldoende.”

Het gevaar is echter wel dat deze crisis de aandacht voor wetenschap zal beperken tot het (bio)medisch domein. “Natuurlijk is corona in de eerste plaats een medisch vraagstuk dat we op moeten lossen, zegt de secretaris-generaal van LERU, maar als ik er, als SSH’er, naar kijk dan zie je toch dat er enorme multidisciplinaire vraagstukken worden opgeworpen door een situatie als deze : juridisch, economisch, ethisch, sociologisch, criminologisch, enz.”

“Kijk alleen al naar Italië of Spanje, waar nu blijkbaar de groep van 70-80 jarigen zou afgeschreven worden om de jongere generaties te redden. Daar zou je toch wel twee tot drie keer over na moeten nadenken.” Ook de groeiende berichtgeving over huiselijk geweld en geestelijke problematieken die worden aangewakkerd door de quarantaine, zijn volgens hem meer dan genoeg aanleiding om juist de menswetenschappen hier nauwer en dieper bij te betrekken.