“Er moeten historici in het Outbreak Management Team komen”
Hoe vaak heeft u de afgelopen tijd een zin horen beginnen met ‘ik ben geen viroloog, maar…’? Of heeft u mensen horen klagen over anderen die hun zinnen zo zouden beginnen? In Nederland wil men graag naar ‘de experts’ luisteren, zoveel is inmiddels duidelijk. Maar deze veelgehoorde klacht geeft ook aan dat we op het moment uitsluitend naar een bepaald type expert willen luisteren: de medisch expert.
Rina Knoeff (Rijksuniversiteit Groningen) is iemand die de zin ‘ik ben geen viroloog’ af zou durven maken met ‘maar wel historicus’. Knoeff is zelfs medisch historicus, en ze was nogal verbaasd toen ze premier Rutte – zelf opgeleid als geschiedkundige – tijdens de persconferentie op 12 maart hoorde zeggen dat het advies van deskundigen belangrijk is “omdat dit een hoog gespecialiseerd probleem is en je moet oppassen dat niet een jurist of een historicus daar uiteindelijk alle besluiten nemen”. Knoeff: “Hij verwees waarschijnlijk naar zichzelf en minister Bruno Bruins die naast hem stond, maar ik vond het nogal wat om dat te zeggen.”
Want geschiedenis, en de geesteswetenschappen in het algemeen, zouden nu wel eens heel behulpzaam kunnen zijn, denkt Knoeff. Daarom organiseert ze met het Groningen Centre for Health and Humanities, waar ze directeur van is, de webinarreeks COVID-19: what can the humanities do? Een verslag van de eerste editie, waarbij Knoeff aftrapte met een pleidooi voor betere geschiedenislessen over epidemieën tijdens de huidige coronacrisis.
Liever geen succesverhalen
Knoeff begint met een ergernis. “Er wordt wel geschreven over eerdere epidemieën, maar dan worden extreem versimpelde en vaak naïeve parallellen met de Middeleeuwse pest of de Spaanse Griep getrokken. En die artikelen vragen altijd welke lessen we voor de huidige pandemie kunnen leren, maar ze geven zelden een goed beargumenteerd en geloofwaardig antwoord hierop.”
“Nederlandse media benadrukken vooral het succes van medische interventies in het verleden. Maar die wijzen ons alleen op wat we al weten. Ja, het staat buiten kijf dat hygiënische maatregelen in de negentiende eeuw hebben geholpen om cholera en difterie tegen te gaan, maar we hebben nu niets aan zo’n historisch feit. Zeep was een van de eerste dingen die uitverkocht raakten, daar hadden we geen extra herinnering voor nodig.”
Die focus op medische successen zijn zelfs riskant, vindt Knoeff. “Zo ontstaat de indruk dat de medische wetenschappen deze crisis wel gaan oplossen, zolang we maar stil zitten. Dat geeft een onterecht gevoel van veiligheid.”
Medische wetenschap is niet eensgezind
De medische wetenschap is namelijk feilbaar, en medische doorbraken zijn vaak veel gecompliceerder dan ze lijken. Knoeff noemt het voorbeeld van de beroemde Britse arts John Snow die in negentiende eeuws Londen ontdekte dat de cholera uitbraak te wijten was aan een besmette waterpomp. “Snows ideeën leidden tot hygiënische hervormingen en redden een heleboel levens. Hij wordt gepresenteerd als een medische held. Maar bijna niemand weet dat Filippo Pacini, een arts uit Florence, de bacil al in detail omschreven had. Hij had alleen niet genoeg politieke invloed en steun om het verschil te maken. Dit laat zien dat geneeskunde politiek is, dat moeten we nooit vergeten.”
Knoeff noemt daarnaast het voorbeeld van de Hongaarse arts Ignaz Semmelweis, die ontdekte dat artsen hun handen zouden moeten wassen. “Je zou denken dat hij daarvoor de hemel in is geprezen, maar niets is minder waar. Een bloederig schort was in die tijd een medisch statussymbool en Semmelweis’ ideeën werden bespot. De nobele geneeskunde gaat maar al te vaak over een hang naar succes in plaats van over de zorg voor patiënten.”
De succesverhalen geven bovendien de indruk dat de geneeskunde eensgezind de oplossing zal presenteren. “Maar we zien ook nu verschillende benaderingen. In Duitsland is bijvoorbeeld grote ruzie tussen het Robert Koch Institut, de Duitse variant van het RIVM, en een patholoog die lichamen van coronaslachtoffers ontleedt. Die laatste heeft ontdekt dat iedereen een onderliggende aandoening had. Dat vindt het Robert Koch instituut maar niets, omdat die de enige zeggenschap over medische zaken wil behouden en wil adviseren op basis van statistische modellen. Dus ze hebben autopsie afgeraden. De geneeskunde spreekt dus niet met één verenigde stem.” Het Robert Koch Institut heeft inmiddels, onder druk, de secties toch weer toegestaan.
De pandemie als maatschappelijk probleem
Een pandemie is in de eerste plaats een maatschappelijk en niet zozeer een medisch probleem, zegt Knoeff. “We moeten ons vooral realiseren dat sociaaleconomische en politieke factoren, culturele overtuigingen en aannames van het grootste belang zijn als we een pandemie willen tegengaan. En geschiedenis biedt ons de mogelijkheid dat te zien.”
Maar dan kunnen we beter kijken naar de vele mislukkingen, om valkuilen te vermijden. “De Britse arts John Haygarth ontwikkelde in de achttiende eeuw bijvoorbeeld allerlei interventies tegen de pokkenepidemie. Naast social distancing, oppervlakten schoonmaken, en een vorm van groepsimmuniteit, vond hij het contactonderzoek uit. Dat moet toch bekend in de oren klinken.”
“Je zou misschien verwachten dat Haygarths maatregelen heel succesvol waren, maar ze faalden jammerlijk. Ten eerste bleken sociaaleconomische verschillen onoverkomelijk. De armen bleven niet binnen vanwege hun magere inkomen en zodra een bepaald niveau van immuniteit was bereikt, waren de rijken niet meer bereid zich aan de regels te houden. En ten tweede voelden mensen zich bespied voor overheidsinspecteurs.”
En epidemieën bleken ook in het verleden voer voor complottheorieën. “Tijdens de Europese choleraepidemie in de negentiende eeuw ontstonden rellen. In Pruisen geloofden de relschoppers dat de ziekte een plan van de overheid was om van de lagere klassen af te komen.” Om de zoveel tijd ontstond er oproer in Europa rondom choleramaatregelen. “En die hadden meestal met klassenstrijd te maken. Hoe hooghartiger de heersende klasse en hoe langer de beperkende maatregelen, des te waarschijnlijker het verzet.”
Bijna alles is al eens gebeurd
Maar wat leren we nou van die mislukkingen en fouten uit het verleden? “We doen er goed aan voorzichtig te zijn met beperkingen van de persoonlijke vrijheid voor langere tijd. Er zijn nu al mensen die meer vrijheid in hun bewegingen en contacten nemen. Je kunt je niet voorstellen wat er gebeurt als het levensonderhoud van veel mensen echt in gevaar komt.”
“De belangrijkste vraag is hoe ons beleid sociaaleconomische verschillen meeneemt. Als je niet veel hebt, is het moeilijk om de regels op te volgen. Welke extra maatregelen nemen we voor mensen met een laag inkomen, daklozen of asielzoekers? Hoe groot wordt de ramp als corona bij deze groepen onder de radar blijft?”
“Als je nu naar het Outbreak Management Team kijkt, zie je dat alleen medici onze regering informeren. Dat zou moeten worden uitgebreid met andere disciplines. Historici zouden veel meer hun gespecialiseerde advies moeten laten horen. De geschiedenis schrijft ons niets voor, maar kan ons wel een spiegel voorhouden en tot goede vragen leiden. En historici hebben misschien niet de juiste antwoorden, maar ze zijn heel goed in staat kritische vragen te stellen.”
“Ik weet dat veel geschiedkundigen denken dat je niet kunt leren van het verleden, maar dit zijn ongewone tijden. Bijna alles wat we nu meemaken is al eens gebeurd en ik denk dat menselijke reacties op dit soort gevaren toen en nu heel erg overeenkomen. Waarom zou je die kennis en informatie niet gebruiken?”
