Europese Unie: ‘Academische vrijheid in Nederland verslechtert’
Universiteitsbestuurders, de politiek en de overheid, cancel culture en de woke-beweging bedreigen de academische vrijheid, zo staat in een recent rapport van het Europees Parlement (pdf). Daardoor is er in Nederland minder diversiteit aan academische perspectieven en is er sprake van toenemende zelfcensuur. Daarnaast hebben wetenschappers in Nederland last van intimidatie en bedreigingen vanuit de samenleving, in het bijzonder op sociale media. Bij de ontwikkeling en de uitvoering van Covid-maatregelen nam deze intimidatie extra toe. Covid heeft daarmee een negatieve impact gehad op de academische vrijheid.
De KNAW heeft nooit de vraag van Pieter Duisenberg beantwoord
Het rapport noemt daarbij ook de motie van de huidige voorzitter van UNL, Pieter Duisenberg, de voormalig Kamerlid van de VVD. De motie was ingeven door onderzoek in de VS waaruit bleek dat linkse vooringenomenheid onder universiteitsmedewerkers negatieve gevolgen heeft voor de ruimte voor diversiteit aan politieke opvattingen. De motie werd ontraden door toenmalig PvdA-minister Jet Bussemaker maar kreeg toch een meerderheid.
De KNAW heeft toen een onderzoek ingesteld naar de academische vrijheid. De Europese Commissie stelt vast dat de KNAW echter nooit antwoord heeft gegeven op de vraag zoals van Duisenberg, die vroeg of er daadwerkelijk sprake is van politieke vooringenomenheid. Het briefadvies van de KNAW werd door de sector gesteund, stelt het EP, maar wijst erop dat er ook kritiek was. Zo heeft de rector van de Universiteit Utrecht, Henk Kummeling, twijfels geüit over het briefadvies van de KNAW en gezegd dat er wel degelijk duidelijke aanwijzingen zijn voor cancel culture en woke, die de academische vrijheid bedreigen.
Steeds minder ruimte voor kritiek en debat
Een punt van zorg is ook dat het in Nederland ontbreekt aan een heldere definitie van academische vrijheid. Daarom moet er betere definitie komen wat academische vrijheid precies inhoudt en moet er op Europees niveau een betere bescherming komen van de academische vrijheid. De ruimte voor kritiek en debat neemt namelijk af in de Nederlandse wetenschap.
De bekostiging van de Nederlandse wetenschap vormt daarnaast potentieel een bedreiging voor de autonomie en daarmee indirect ook voor de academische vrijheid, schrijft het Europees Parlement. Verder heeft het bestuur van Nederlandse universiteiten een sterk hiërarchisch karakter gekregen. Sinds de jaren negentig zijn de democratische medezeggenschapsraden, bestaande uit academici, studenten en ondersteunend personeel, uitgekleed en ingeruild voor een sterk hiërarchisch opererend College van Bestuur. Daarmee vormen de huidige sturing van de academie en de financieringsinstrumenten een directe bedreiging voor het zelfbestuur van universiteiten, zo stelt het Europees Parlement.
EP hekelt draaideurbeleid van universiteiten
Daarnaast bemoeit de Nederlandse overheid zich steeds meer met het bestuur van universiteiten, met als uitvloeisel een belangrijke rol voor het uitvoerende College van Bestuur. Dit zet de academische arbeidsomstandigheden op verschillende manieren onder druk, door bijvoorbeeld een toenemende prestatiecultuur in loopbaan- en promotiebeleid. Deze ontwikkeling heeft in het algemeen een negatieve invloed gehad op de carrièremogelijkheden van junior academici en daarmee hun academische vrijheid. Volgens de Europese Commissie is er sprake van een draaideurbeleid bij de universiteiten.
Steeds minder ruimte voor eigen onderzoek
Al met al wordt het wetenschappelijke beleid in toenemende mate bepaald door de politiek en externe onderzoeksfinanciers. Dat komt doordat er steeds meer geld is overgeheveld van de eerste naar de tweede geldstroom. Door deze ontwikkeling is er steeds minder ruimte voor wetenschappers om hun eigen onderzoeks- en onderwijsagenda na te streven.
In Nederland wordt algemeen erkend dat er verschillende bedreigingen zijn voor de academische vrijheid. Deze bedreigingen worden veroorzaakt door ontwikkelingen op systeemniveau en op het niveau van de universiteiten. In de conclusie stelt het Europees Parlement dat er werk wordt gemaakt van Wetenschap Veilig, een initiatief van universiteiten om bedreigde en geïntimideerde wetenschappers bij te staan. Daarnaast moet er meer kennis komen over deze bedreigingen en moeten de instrumenten van het wetenschapsbeleid verbeterd worden om de academische vrijheid te verbeteren.
