‘Waak voor verhaspeling academische vrijheid en vrijheid van meningsuiting’
De academische vrijheid in Europa staat onder druk – ook in Nederland. Tijdens een webinar van de European University Association bespraken bestuurders en experts wat de Europese Unie op dit punt kan doen. In mei zullen Europese onderwijsminister alvast bijeenkomen in Tirana om academische kernwaarden voor de Europese Hoger Onderwijsruimte vast te leggen. Dat is een belangrijke stap, maar een eenduidig begrip van die kernwaarden en een daadwerkelijke implementatie ervan zijn zeker zo belangrijk, werd tijdens het webinar benadrukt.
Academische kernwaarden misschien vaag, maar wel bindend
In Polen moeten universiteiten eigenlijk al zolang ze bestaan, maar zeker in de afgelopen decennia, strijden voor vrijheden zoals institutionele autonomie of vrijheid van denken, vertelde Tomasz Pietrzykowski. Hij is vice-rector voor internationale en binnenlandse samenwerking bij de Uniwersytet Śląski.
De Poolse universiteitsbestuurder juicht het daarom toe dat academische kernwaarden inmiddels zijn vastgelegd in bijvoorbeeld de reglementen van universiteiten. Dat deze waarden soms vaag of abstract zijn, maakt hen juridisch niet minder bindend, benadrukte Pietrzykowski, van huis uit jurist. “Sterker nog, dit maakt hen juist geschikt voor het brede scala aan activiteiten dat hedendaagse universiteiten ondernemen. Het brengt wat eenheid in al die activiteiten.”
Belangrijker dan het juridische plaatje is echter het besef dat de vrije, redelijke uitwisseling van gedachten tussen gelijken niet alleen de grondslag is voor de academische gemeenschap, maar voor de democratische samenleving als geheel, betoogde de Pool.
“Aangezien studenten hun vormende jaren bij ons doorbrengen, moeten we het internaliseren en doorgeven van die waarden zien als een belangrijk deel van onze missie. Dit is een van de belangrijkste bijdragen die we de samenleving kunnen bieden. Op termijn kan die rol zelfs belangrijker worden dan alleen het ontwikkelen van gespecialiseerde kennis, omdat universiteiten niet de enige instellingen zijn die zich daarmee bezighouden.”
Verrechtsing Poolse regering legde druk op universiteiten
Met de Uniwersytet Śląski heeft Pietrzykowski ondervonden hoe actueel de strijd voor academische vrijheid is. “De verrechtsing in de Poolse regering in de afgelopen jaren heeft buitengewoon veel druk gelegd op universiteiten, vooral met betrekking tot de politieke opvattingen binnen de regering”, vertelde hij.
Zo uitten twee opeenvolgende onderwijsministers luid en duidelijk hun kritiek op een standaard interne disciplinaire procedure tegen een hoogleraar Sociologie bij de Uniwersytet Śląski. “Studenten dienden een formele klacht in tegen deze hoogleraar wegens het opleggen van religieus geïnspireerde conservatieve ideologie tijdens haar colleges. De overheid zette ons daarna onder druk om af te zien van die disciplinaire procedure.”
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
In plaats van directe actie tegen de universiteit koos de Poolse overheid uiteindelijk voor een wijziging in de wet op het hoger onderwijs. Daardoor konden universiteitsdocenten, dus ook de hoogleraar tegen wie een klachtenprocedure liep, niet disciplinair worden berispt voor het uiten van religieuze, ideologische of filosofische opvattingen. De Poolse overheid beargumenteerde zelfs hiermee de vrijheid van meningsuiting te beschermen, aldus Pietrzykowski.
“De hypocrisie daarachter werd echter kort daarna ontmaskerd toen dezelfde ambtenaren een aanval begonnen op enkele historici vanwege hun visie op de Poolse collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog. De overheid noemde hun onderzoek publiekelijk ‘buitensporig, lasterlijk en anti-Pools’.”
Academische ondermijning door financiële bemoeienis
Dat de overheid daarnaast financieel druk zet door onderzoeksinstituten financieel te belonen of te straffen naar aanleiding van het onderzoek dat men daar doet, zorgt voor een vorm van censuur. “Daarnaast werden individuele academici die zich publiekelijk uitspraken ten faveure van de toenmalige regering, vooral in domeinen waar het overheidsbeleid het meest ingaat tegen democratische en liberale waarden, beloond met buitengewone carrièremogelijkheden of persoonlijke gunsten. We hebben misschien niet te maken met directe dwang, maar wel met monetaire verleidingen en bedreigingen vanuit de overheid.”
Had de Poolse regering een derde termijn gekregen, dan waren universiteiten naar verwachting nog veel meer doelwit van acties tegen de academische kernwaarden geworden, vertelde Pietrzykowski. “Door de uitslag van de laatste verkiezingen hebben we het net overleefd zonder al te veel schade.”
Meeste academische kernwaarden worden niet eens genoemd
Wie goed luistert naar discussies over academische kernwaarden, hoort dat er vaak maar een paar worden genoemd, zei Liviu Matei, faculteitsdirecteur bij het King’s College London. Tot 2022 was hij hoogleraar Hoger Onderwijsbeleid bij de Central European University, die door de Hongaarse regering uit Hongarije werd verdreven.
“In Engeland worden de meeste kernwaarden niet als zodanig benoemd, en ze worden niet allemaal besproken. Het publieke debat in de politiek en de media gaan vooral over academische vrijheid en de vrijheid van meningsuiting. Over institutionele autonomie wordt ook nog wel eens gesproken, maar ik hoor nooit iets over het betrekken van studenten en medewerkers bij het bestuur van een universiteit, of over de publieke verantwoordelijkheid voor het hoger onderwijs.”
Met zo’n lijst zijn we er nog niet
Voor het eerst is er een lijst met gedeelde Europese academische kernwaarden voor de Europese Hoger Onderwijsruimte geformuleerd, bracht Matei in herinnering. Volgens hem zijn het tegelijkertijd organisatorische waarden. “Dit kan niet in zomaar elke regio van de wereld; dit kan alleen doordat de EU een interne organisatorische structuur heeft.”
Zo’n lijst met kernwaarden is prachtig, maar het bestaan ervan betekent nog niet dat deze waarden ook worden besproken of überhaupt worden geïmplementeerd, waarschuwde Matei. Daarnaast bestaan er in de praktijk nog wel verschillende opvattingen. Zo nam de Britse regering onlangs een wet aan over vrijheid van meningsuiting in het hoger onderwijs die niet spoort met de Europese definitie van academische vrijheid. Voor verhaspeling van academische vrijheid en vrijheid van meningsuiting moet worden gewaakt.
Ook initiatieven om de academische kernwaarden te verbeteren zijn soms conflicterend met elkaar, ziet Matei. “Instellingen kunnen zeggen dat ze dit of dat verstaan onder institutionele autonomie en die op deze of deze manier willen verbeteren, maar ze moeten ook rekening houden met de nationale en Europese wetgeving. In de Europese Hoger Onderwijsruimte lopen er meerdere regionale initiatieven om de academische kernwaarden te bevorderen, er zijn allerlei adviezen en richtlijnen – als universiteitsbestuurder is het lastig om te zien welke lijn je precies moet aanhouden.”
Academische kernwaarden dienen kennis
Vergeet ook niet wát die academische kernwaarden precies moeten bevorderen. “Ja, dit gaat over het democratisch functioneren van het hoger onderwijs in een open samenleving, maar we moeten niet vergeten dat deze gehele discussie uiteindelijk over de productie, overdracht en verspreiding van kennis gaat. We hebben academische vrijheid nodig omdat het een voorwaarde is voor de productie van kennis, we hebben integriteit nodig omdat we kwaliteitsstandaarden nodig hebben, et cetera.”
