Hbo-docent wil wel rolmodel zijn, maar niet eigen moreel kompas opdringen
In het hoger onderwijs koppelt men het opleiden van morele professionals steeds vaker aan de ontwikkeling van een zogeheten moreel kompas – bijvoorbeeld in de langetermijnstrategie van de Vereniging Hogescholen. Er is echter weinig bekend over het ontwikkelingsproces van een moreel kompas bij studenten. Evenmin zijn opvattingen van docenten over de morele ontwikkeling van studenten gevangen in de termen van een moreel kompas, schrijven onderzoekers van de VU en de Universiteit voor Humanistiek.
Invloed docenten
Uit eerder onderzoek bleek reeds dat de meeste studenten zich geen konden herinneren waarbij expliciet werd ingegaan of professionele morele kwesties. Hun moreel kompas was het meest gevormd door een stimulerend institutioneel leerklimaat, onderlinge verbinding en sociale interactie – zaken waarin docenten een belangrijke rol spelen.
De onderzoekers brachten daarom in kaart wat docenten verstaan onder een ‘moreel kompas’, hoe ze een voorbeeld zijn als een professional met een moreel kompas, welke boodschap ze daarmee volgens hen aan studenten meegeven, en hoe die boodschap volgens hen bijdraagt aan de ontwikkeling van het moreel kompas van studenten. Dat deden ze middels zes focusgroepen waaraan 35 docenten van drie verschillende hogescholen deelnamen. De respondenten waren werkzaam bij opleidingen in de ICT, bedrijfseconomie of de pabo.
Moreel kompas: normen, waarden, zelfkennis en houding
Een moreel kompas werd door vrijwel alle docenten omschreven in termen van een set persoonlijke en professionele normen en waarden zoals eerlijkheid, openheid en respect. Daarnaast associeerden de meeste docenten een moreel kompas met zelfkennis; dat zou bijdragen aan een eigen visie op het leven, wat volgens hen aan de basis ligt van een moreel kompas. Ook ‘houding’ werd genoemd, bijvoorbeeld een open houding jegens anderen.
Hun eigen bijdrage aan de ontwikkeling van een moreel kompas bij studenten heeft volgens de docenten vooral te maken met het creëren van moreel bewustzijn, hulp bij het ontwikkelen van morele vaardigheden en het aanmoedigen van moreel professioneel gedrag bij studenten. Daarvoor gebruiken ze allerlei pedagogisch-didactische acties. Zo proberen docenten moreel bewustzijn aan te wakkeren door met individuele studenten te bespreken hoe ze verantwoordelijkheid kunnen nemen voor hun keuzes, of door hen juist te confronteren met hun wangedrag. In groepsverband speelden sommige respondenten advocaat van de duivel bij het bespreken van historische gevallen van onrecht om zo moreel bewustzijn te creëren bij hun studenten, aldus de onderzoekers.
De wekelijkse nieuwsbrief is nog korte tijd gratis te ontvangen. De voorwaarden vindt u hier.
Voor het ontwikkelen van morele vaardigheden gebruikten respondenten onder andere uitdagende situaties uit het werkveld waarop studenten worden voorbereid om hen te helpen bij het vormen van eigen opvattingen. Ook hulp bij het onderzoeken, problematiseren, analyseren en concretiseren van persoonlijke opvattingen werd door docenten gezien als hulp bij het ontwikkelen van morele vaardigheden.
‘We praten er te weinig over’
Tijdens de focusgroepen beseften de meeste docenten dat ze spontaan al veel momenten aangrijpen om bij te dragen aan de ontwikkeling van een moreel kompas bij studenten, maar dat deze inspanningen veelal ongestructureerd zijn, reflectie ontberen en vooral afhangen van de kennis van de docent zelf.
“We praten er te weinig over, en structureel gezien dragen we te weinig bij. Ik doe het als een soort hobby; ik ben een soort hobby-ethicus, maar mijn collega’s doen het misschien niet… Ik weet het echt niet; we praten daar nooit gezamenlijk over”, liet een docent optekenen.
Spagaat in voorleven eigen moreel kompas
De meeste respondenten beseften dat ze zowel impliciet als expliciet een voorbeeld van persoonlijke en professionele moraliteit tonen en daarmee invloed hebben op de ontwikkeling van een moreel kompas bij studenten. Ze zagen zich echter niet als het rolmodel voor studenten; docenten kunnen immers onderling sterk verschillen. Studenten krijgen zelfs te weinig soorten rolmodellen te zien – vooral met betrekking tot diversiteit in culturele achtergrond en gender, aldus de docenten.
Met betrekking tot hun functie als rolmodel ervaren docenten tevens een opmerkelijke tegenstelling. Waar ze als rolmodel enerzijds expliciet willen laten zien hoe studenten een professional met een moreel kompas kunnen zijn, zijn ze tegelijkertijd geneigd om een meer neutrale positie in te nemen om ze de morele ontwikkeling van studenten niet te manipuleren. Docenten weerhouden zich daarom van het voorstaan van het ethische kompas dat zij zelf het beste achten.
“Ik denk dat het gevaarlijk is om mijn kompas op iemand anders te projecteren, want ik weet niet of mijn kompas het juiste is. Ik sleutel er nog steeds aan, dus ik wil niet de indruk wekken dat ik alles weet”, vertelde een docent.
Respondenten vonden het moeilijk om in te schatten hoe hun boodschap heeft bijgedragen aan de ontwikkeling van een moreel kompas bij studenten. “Je kunt niet bepalen wat jouw invloed op een moreel kompas zal zijn. Je hebt daarover geen controle, en ik denk dat je dat ook niet moet willen, maar je kunt het zeker merken als het iets in gang zet”, aldus een docent.
Start cursus ethiek-onderwijs en stimuleer dialoog
De metafoor van het ‘moreel kompas’ blijkt voor docenten een goed instrument om in te zien hoe ze denken over moreel onderwijs en daarin keuzes maken. Daarnaast is interessant dat docenten in drie verschillende disciplines gelijke ideeën hebben over hetgeen moet worden behandeld voor de ontwikkeling van het professionele kompas van studenten, aldus de onderzoekers.
In de aanbevelingen schrijven ze dat de geplande en ongeplande bijdragen van hbo-docenten aan die ontwikkeling expliciet gewaardeerd moeten worden. Daarnaast pleiten de onderzoekers, wijzend op de vaak individuele en ongestructureerde aard van deze bijdragen, voor het opzetten van geïntegreerde en curricula-overstijgende cursussen voor ethiek-onderwijs. Zo’n cursus moet docenten voorzien van een theoretische kennisbasis over het ontwikkelen van een moreel kompas bij studenten, kennis over gedragsregels uit het werkveld, en ethische theorieën die ze in hun morele onderwijs kunnen veerwerken.
Moedig in zulke cursussen bewust de dialoog tussen docenten aan, aldus de onderzoekers, “en stimuleer morele reflectie over omgangsvormen die deel moeten zijn van het onderwijs en de houding van docenten.” Zulke strategieën kunnen helpen bij het intentioneel en georganiseerd bijdragen aan de ontwikkeling van een moreel kompas bij studenten.
